Wróć do informacji o e-podręczniku Wydrukuj Pobierz materiał do PDF Pobierz materiał do EPUB Pobierz materiał do MOBI Zaloguj się, aby dodać do ulubionych Zaloguj się, aby skopiować i edytować materiał Ten materiał nie może być udostępniony

Zwierzęta są najliczniejszą i najbardziej zróżnicowaną grupą organizmów na Ziemi. Dotychczas opisano ok. 1 mln ich gatunków, a kilka kolejnych milionów czeka na odkrycie. Duża różnorodność form, zachowań i sposobów życia zwierząt wynika z tego, że zamieszkują one wiele różnych miejsc na Ziemi. Żyją na lądzie, w wodzie, a także w powietrzu, we wszystkich strefach klimatycznych. Ich ciała osiągają różne rozmiary – najmniejsze są wrotki nieprzekraczające 0,1 mm, a największe płetwale dorastające do 30 m długości. Wszystkie są organizmami cudzożywnymi. W poszukiwaniu pożywienia zwykle przemieszczają się, tylko nieliczne pędzą osiadły tryb życia. Posługują się dobrze rozwiniętymi narządami zmysłów.

R177cBmVB5j1v1
Gekon
iBxqekxblG_d5e159

1. Zwierzęta

Rk1FxN7ji5Ze01
Jeż

Zwierzęta to organizmy wielokomórkowe, których komórki są pozbawione ścian komórkowych i chloroplastów. Wszystkie, z wyjątkiem gąbek, mają tkanki, z których z kolei zbudowane są narządy. Współpracując ze sobą przy pełnieniu określonych funkcji, tworzą one układy narządów. Ciało większości zwierząt jest symetryczne – można je podzielić hipotetyczną płaszczyzną na jednakowe części. Symetria ciała może być promienista lub dwuboczna. Jej typ jest związany z trybem życia. Zwierzęta, które poruszają się, mają zwykle symetrię dwuboczną. Te prowadzące osiadły tryb życia – symetrię promienistą. Nieliczne, jak ślimaki, mają ciało niesymetryczne.

R1IJXmvsv9xGK1
Źródło: Dariusz Adryan, licencja: CC BY 3.0.
iBxqekxblG_d5e204

2. Systematyka królestwa zwierząt

R1VdpfO71P05e1
Przedstawiciele królestwa zwierząt

Wszystkie zwierzęta tkankowe dzieli się tradycyjnie na bezkręgowcekręgowce. Te pierwsze to grupa utworzona sztucznie, niezwykle zróżnicowana, obejmująca ok. 95% wszystkich zwierząt. Kręgowce są jednostką systematyczną o randze podtypu.

RRbTYUz34AY9g1
Źródło: Dariusz Adryan, NickJack (https://pixabay.com), Sweetaholic (https://pixabay.com), Leseratte (https://pixabay.com), ginger (https://pixabay.com), ligiera(https://pixabay.com), Flominator (https://commons.wikimedia.org), Janderk (https://commons.wikimedia.org), Brian0918 (https://commons.wikimedia.org), blickwinkler (https://pixabay.com), tpsdave (https://pixabay.com), Pezibear (https://pixabay.com), PublicDomainPictures (https://pixabay.com), Hans(https://pixabay.com), DrRod (https://pixabay.com), duncan (https://pixabay.com), licencja: CC BY 3.0.
iBxqekxblG_d5e246

3. Świat bezkręgowców

R1eEm3RJWPMty1
Ślimak – przedstawiciel bezkręgowców

Zwierzęta niewytwarzające kręgosłupa, zwane zwyczajowo bezkręgowcami, są bardzo zróżnicowaną grupą. Często mają zdumiewające kształty, będące wyrazem ich przystosowania do środowiska, trybu życia i sposobu pobierania pokarmu. Jest wśród nich wiele form nieznanych jeszcze nauce – głównie tych o niewielkich rozmiarach, zamieszkujących niedostępne miejsca na Ziemi.

Ważne!

Bezkręgowce to zwierzęta nieposiadające chrzęstnego ani kostnego szkieletu wewnętrznego, a więc i kręgosłupa.

Porównanie bezkręgowców

Porównywana cecha

Parzydełkowce

Płazińce

Nicienie

Pierścienice

Stawonogi

Mięczaki

Środowisko życia

woda

woda, wnętrze organizmów

woda, gleba, wnętrze organizmów

woda, gleba

ląd, woda, powietrze, wnętrze organizmów

ląd, woda

Budowa ciała

postać polipa i meduzy

spłaszczone, wydłużone

wałeczkowate, wydłużone

segmentowane, wydłużone

głowa, tułów (lub głowotułów) i odwłok; członowane odnóża, u owadów skrzydła, pokrycie ciała chitynowym pancerzem

głowa, noga, worek trzewiowy; wapienna muszla

Wymiana gazowa

przez powierzchnię ciała

u pasożytów brak, u wolno żyjących przez powierzchnię ciała

przez powierzchnię ciała

przez powierzchnię ciała

tchawki u owadów, skrzela u skorupiaków, tchawki i płucotchawki u pajęczaków

skrzela, jama płucna

Sposób odżywiania

drapieżniki, saprobionty

pasożyty, drapieżniki

drapieżniki, pasożyty, saprobionty

drapieżniki, filtratory, mułożercy

roślinożercy, drapieżniki, pasożyty, saprobionty

roślinożercy, drapieżniki, filtratory, mułożercy

Sposób rozmnażania się i rozwój

płciowe – rozwój złożony, bezpłciowe – pączkowanie, podział poprzeczny

płciowe, rozwój prosty lub złożony

płciowe, rozwój prosty lub złożony

płciowe, rozwój prosty lub złożony

płciowe – rozwój prosty lub złożony, przeobrażenie zupełne lub niezupełne

płciowe, rozwój prosty lub złożony

iBxqekxblG_d5e293

4. Porównanie stawonogów

R1KE2cFXXMY9q1
Krab i jego odnóża

Stawonogi są najliczniejszą grupą zwierząt żyjących na Ziemi. Żadna inna grupa nie opanowała tak wielu środowisk i nie wykorzystuje takiej różnorodności pokarmów. Do najważniejszych cech tej grupy zalicza się:

  • członowane odnóża – człony połączone stawowo;

  • twardy chitynowy pancerz – pełni rolę szkieletu zewnętrznego;

  • ciało podzielone na segmenty.

Wśród stawonogów wyróżnia się trzy grupy systematyczne: skorupiaki, pajęczakiowady.

iBxqekxblG_d5e349

5. Świat kręgowców

Rw4NwChJhtCxZ1
Szkielet kręgowca

Kręgowce są najbardziej znaną grupą zwierząt, mimo że pod względem liczebności wyraźnie ustępują bezkręgowcom. Zalicza się do nich ryby, płazy, gady, ptakissaki.

Ważne!

Kręgowce to zwierzęta posiadające szkielet wewnętrzny, którego oś stanowi kręgosłup.

Cechy charakterystyczne kręgowców:

  • obecność kręgosłupa zbudowanego z chrzęstnych lub kostnych elementów – kręgów;

  • plan budowy: głowa, tułów i dwie pary kończyn oraz ogon;

  • rozdzielnopłciowość;

  • dobrze rozwinięty mózg wraz z układem nerwowym;

  • dobrze rozwinięte narządy zmysłów (oczy, narząd słuchu i równowagi, zmysł smaku i powonienia).

Porównanie kręgowców

Porównywana cecha

Ryby

Płazy

Gady

Ptaki

Ssaki

Środowisko życia

wodne

wodne, lądowe

lądowe

lądowe , wodne, powietrzne

lądowe, wodne, powietrzne (nietoperze)

Pokrycie ciała

skóra pokryta łuskami i śluzem

naga, cienka skóra pokryta śluzem

sucha skóra pokryta łuskami, tarczkami lub płytami kostnymi

sucha skóra pokryta piórami

skóra wytwarzająca gruczoły, pokryta włosami

Ciepłota ciała

zmiennocieplne

zmiennocieplne

zmiennocieplne

stałocieplne

stałocieplne

Narządy oddechowe

skrzela

płuca, skóra pokryta śluzem

płuca

płuca

płuca

Sposób odżywiania

roślinożerne, mięsożerne, wszystkożerne

mięsożerne

roślinożerne mięsożerne

roślinożerne, mięsożerne, wszystkożerne, padlinożerne

roślinożerne, mięsożerne, wszystkożerne, padlinożerne

Rozwój i zapłodnienie

jajorodne, zapłodnienie zewnętrzne, rozwój prosty

jajorodne, zapłodnienie zewnętrzne, rozwój złożony z larwą – kijanką

jajorodne, zapłodnienie wewnętrzne, rozwój w jaju składanym na lądzie

jajorodne, zapłodnienie wewnętrzne, rozwój w jaju składanym na lądzie

żyworodne, zapłodnienie wewnętrzne, rozwój wewnątrz organizmu matki

BEZOWODNIOWCE

OWODNIOWCE

iBxqekxblG_d5e415

6. Zmiennocieplność a stałocieplność

Reg56Fuw6WHMU1
Ssaki mogą być aktywne w niskich temperaturach

Zwierzęta stałocieplne utrzymują stałą temperaturę ciała niezależnie od temperatury otoczenia. Zwierzętami stałocieplnymi są ptakissaki. Stałocieplność pozwala na aktywność zarówno w niskich, jak i wysokich temperaturach otoczenia. Dlatego ptaki i ssaki mogą żyć we wszystkich strefach klimatycznych, od wybrzeży lodowatej Antarktydy po gorące tropiki i pustynie. Zdolność do utrzymania stałej temperatury ciała jest możliwa dzięki odpowiedniej budowie wewnętrznej i zewnętrznej. Zwierzęta stałocieplne mogą też aktywnie chronić się przed wychłodzeniem i przegrzaniem, stosując różne strategie życiowe. Dzięki stałocieplności zwierzeta utrzymują stały poziom tempa metabolizmu.

Przystosowania i strategie życiowe zwierząt stałocieplnych

Budowa ciała zwierząt

Zachowania zwierząt

sprawny układ pokarmowy, krwionośny i oddechowy zapewnia komórkom dużą ilość pokarmu i tlenu

sen zimowy ssaków – jeże, niedźwiedzie, świstaki, nietoperze obniżają zapotrzebowanie na pokarm i tempo metabolizmu

pokrycie ciała przez pióra u ptaków i sierść u ssaków zabezpiecza przed utratą ciepła

wędrówki ptaków – jaskółki, bociany, jerzyki odlatują w poszukiwaniu żerowisk

Zwierzęta zmiennocieplne to takie, u których temperatura ciała zależy od temperatury otoczenia. Regulują temperaturę swego ciała przez odpowiednie zachowania w taki sposób, że może ona być wyższa lub niższa niż temperatura otoczenia. Zmiennocieplnymi kręgowcami są ryby, płazygady.

Zachowania zwierząt zmiennocieplnych w zależności od temperatury otoczenia

LATO (wysoka temperatura otoczenia)

ZIMA (niska temperatura otoczenia)

Zachowania zwierząt

jaszczurki i węże wygrzewają się na słońcu

ryby gromadzą się przy dnie, gdzie temperatura wody jest wyższa niż przy powierzchni

ryby i płazy zmieniają kolor skóry na ciemniejszy lub jaśniejszy w zależności od potrzeby pochłaniania lub odbijania promieni słonecznych

gady i płazy chowają się w zagłębieniach, opuszczonych norkach i wykrotach

niektóre zwierzęta wodne zagrzebują się w mule

Efekty tych zachowań

podniesienie temperatury ciała, zwiększenie tempa przemiany materii, zdolność do aktywnego poruszania się i polowania

obniżenie temperatury ciała, zwolnienie procesów oddechowych, zaprzestanie odżywiania się, spadek aktywności, hibernacja

iBxqekxblG_d5e467

Zadania

Pamiętam i rozumiem

Polecenie 1

Schemat przedstawia kolejne stadia rozwojowe owada. Dokonaj analizy schematu, a następnie wykonaj polecenia.

R1LZATJV2LSJs1
Źródło: Dariusz Adryan, licencja: CC BY 3.0.
  1. Wymień nazwy kolejnych stadiów rozwojowych owada.

  2. Wskaż:

    1. które stadium jest zdolne do rozrodu;

    2. w którym stadium owad intensywnie rośnie;

    3. w którym stadium owad nie pobiera pokarmu.

Polecenie 2

Owodniowce w rozwoju zarodkowym wytwarzają błony płodowe. Omów rolę owodni, omoczni i kosmówki w rozwoju zarodka.

Polecenie 3

Wyjaśnij, dlaczego żółtko stanowi znacznie większy procent masy jaja ptaka niż komórki jajowej ssaka.

Polecenie 4

Mimo że wszystkie przedstawione poniżej organizmy żyją w środowisku wodnym, w różny sposób przeprowadzają wymianę gazową. Podaj nazwy narządów wymiany gazowej tych zwierząt.

Polecenie 5

Wymień jak najwięcej cech budowy zewnętrznej i wewnętrznej ptaków, które są przystosowaniami do lotu.

Polecenie 6

Podane poniżej nazwy zwierząt przyporządkuj do odpowiednich gromad kręgowców: ryb, płazów, gadów, ptaków i ssaków.

padalec, pingwin, stułbia, węgorz, człowiek, nietoperz, kameleon, rekin, jaszczurka żyworódka, salamandra, zaskroniec, kumak, albatros, wieloryb, traszka, czapla, konik morski, gibon

Czytam i interpretuję

Polecenie 7

Rozpoznaj na ilustracjach organizmy i podaj nazwy grup (np. płazińce, stawonogi, ryby), do których należą. Wymień cechy, które pozwoliły ci ustalić ich przynależność do danej grupy. Podziel organizmy na zmiennocieplne i stałocieplne.

Polecenie 8

Przyjrzyj się ptakom i ustal, które z nich żywią się głównie nasionami.

Polecenie 9

Odczytaj dane zawarte w tabeli i wykonaj poniższe polecenia.

Skład chemiczny jaja kurzego

Składniki (%)

żółtko

białko

skorupa

woda

48,7

86,76

1,6

sucha masa

51,3

13,23

98,4

białka

16,6

10,6

3,3

węglowodany

1,0

0,9

brak

tłuszcze

32,6

ślady

0,03

sole mineralne

1,1

0,6

95,10

  1. Odczytaj z tabeli, która część jaja zawiera najwięcej składników energetycznych i budulcowych.

  2. Wyróżnij części jaja, w których jest najwięcej wody. Wyjaśnij jej znaczenie dla zarodka.

  3. Wyjaśnij, jakie znaczenie ma cieniutka warstwa tłuszczu pokrywająca skorupkę jaja.

Polecenie 10

Wykres przedstawia zależność między temperaturą ciała zwierząt a temperaturą środowiska.

R6qvhycRuOOcz1
Źródło: Dariusz Adryan, licencja: CC BY 3.0.

Na podstawie wykresu porównaj zależność temperatury ciała od temperatury środowiska u zwierząt stałocieplnych i zmiennocieplnych.

Polecenie 11

Na zdjęciach przedstawiono 2 czaszki. Jedna z nich należy do roślinożercy, druga do mięsożercy.

R1Wb8YoeSoyXK1
Źródło: PD-self (https://commons.wikimedia.org), Didier Descouens (https://commons.wikimedia.org), licencja: CC BY-SA 3.0.

Ustal, która czaszka należy do wilka (A czy B?). Wybierz z listy cechy, którymi uzasadnisz swój wybór.

  • ostro zakończone korony zębów

  • wysokie i płaskie korony zębów

  • kły wystające poza linię zgryzu

  • dobrze rozwinięte siekacze dolne

Rozwiązuję problemy

Polecenie 12

Łodziki to głowonogi zamieszkujące otwarte przestrzenie ciepłych mórz wokół Indonezji, Filipin i Australii. Żywią się krabami, małżami i innymi przydennymi zwierzętami morskimi. Te niewielkie głowonogi odznaczają się ogromną liczbą ramion wyrastających wokół głowy. Ich zwinięta spiralnie symetryczna muszla, z punktu widzenia inżynierii, jest małym arcydziełem. Podzielona jest na komory, które zwierzę dobudowuje w miarę swego wzrostu. Łodzik zamieszkuje zawsze ostatnio dodaną, największą komorę. Pozostałe komory wypełnia gazem, którego zawartość może regulować.

  1. Wyjaśnij, jakie znaczenie biologiczne dla łodzika ma zdolność regulowania ilości gazu w muszli.

  2. Opisz sposób odżywiania się łodzików i podaj nazwę narządów służących do zdobywania pokarmu.

  3. Wyjaśnij, dlaczego zwierzęta morskie, takie jak łodzik, mają grube i okazałe muszle, a słodkowodne – cienkie i niewielkie.

Polecenie 13

Intensywność przemiany materii u zwierząt zmiennocieplnych jest zależna od temperatury otoczenia. Zaobserwowano, że najedzone jaszczurki chętnie wygrzewają się na słońcu, natomiast podczas głodu wybierają miejsca zacienione.
Wyjaśnij, co jest przyczyną takiego zachowania jaszczurek.

Polecenie 14

Na podstawie danych z tabeli sformułuj 2 wnioski.

Zużycie tlenu przez różne zwierzęta

Nazwa zwierzęcia

Zużycie tlenu (ml/kg/h)

pantofelek

500

omułek

22

rak

47

motyl w spoczynku

600

motyl w locie

100 000

karp

100

szczupak

350

mysz w spoczynku

2 500

mysz w biegu

20 000

Źródło: Gordon M.S., Fizjologia zwierząt, PWRiL, Warszawa 1977.

Polecenie 15

Uczniowie badali reakcje ślimaków winniczków na obecność pokarmu w środowisku. Przygotowali 2 płytki szklane, pisak, pipetę i roztwór cukru. Na jednej z płytek nanieśli w prostej linii krople roztworu cukru. Drugą płytkę pozostawili bez pokarmu. Na obu płytkach narysowali linie startowe i umieścili na nich po jednym ślimaku. Obserwowali ruch ślimaków i ich tor przemieszczania się.

  1. Sformułuj hipotezę do tego badania.

  2. Działanie którego ze zmysłów ślimaków badali uczniowie? Jakie wnioski mogli wyciągnąć?

  3. Zaplanuj doświadczenie, w którym wykażesz obecność innego zmysłu u ślimaków.

Polecenie 16

Wielbłąd i niedźwiedź polarny są zwierzętami żyjącymi w skrajnie różnych środowiskach. Wielbłądy, spotykane w północnej Afryce i na Bliskim Wschodzie, wykorzystywane są jako zwierzęta juczne przemierzające duże odległości w niesprzyjających warunkach pustynnych. Niedźwiedzie polarne żyją w Arktyce, gdzie spędzają dużo czasu, przemieszczając się po dryfujących krach lodowych lub pływając w wodzie. W tabeli zestawiono cechy zwierząt, które są przystosowaniem do zamieszkiwanego środowiska.

Cechy zwierząt

Zwierzę A

Zwierzę B

jasnobrązowa, gęsta sierść

biała, gęsta sierść

zapas tłuszczu na grzbiecie

gruba warstwa tłuszczu pod skórą

palcochodny; stopy o 2 lekko rozsuniętych palcach

stopochodny; szerokie stopy pokryte sierścią

  1. Na podstawie opisów rozpoznaj oraz nazwij zwierzę A i B.

  2. Cechom zapisanym w kolejnych wierszach tabeli przyporządkuj czynnik środowiska mający największy wpływ na ich pojawienie się.

Test

Otwórz i wydrukuj załącznik.

RlQFIQJsDyGJn1
załącznik
Źródło: Alicja Kasińska, licencja: CC BY 3.0.

Projekt badawczy

Otwórz i wydrukuj załącznik.

RoJeuRijCtPTo1
załącznik
Źródło: Alicja Kasińska, licencja: CC BY 3.0.