Wróć do informacji o e-podręczniku Wydrukuj Pobierz materiał do PDF Pobierz materiał do EPUB Pobierz materiał do MOBI Zaloguj się, aby dodać do ulubionych Zaloguj się, aby skopiować i edytować materiał Ten materiał nie może być udostępniony
R2N5iwQjncrW211
Okładka - formanty i ich znaczenie Źródło: pixabay, licencja: CC 0.
pixabay, licencja: CC 0

Formanty – to cząstki słowotwórcze, za pomocą których tworzy się nowe wyrazy o zmodyfikowanym znaczeniu w stosunku do znaczenia ich podstawy słowotwórczej. Poprzez użycie formantów powstają na przykład zdrobnienia (np. -ek w wyrazach domek, kotek, maczek) lub zgrubienia (np. -isko w wyrazach bucisko, domisko). Dzięki formantom wyrazy te zyskały inne znaczenie w stosunku do znaczenia ich podstawy słowotwórczej. Cząstki -ek / -isko mówią o ‘małości’ i ‘wielkości’ czegoś, a także przekazują informacje o emocjach i ocenach: pierwszy pojawia się w wyrazach nacechowanych pozytywnie, a drugi – w wyrazach nacechowanych negatywnie lub ironicznie.

Już wiesz

2) Odpowiedz na pytanie, jak zostały utworzone wyrazy pochodne od czasowników niedokonanych.

j0000007WJB3v28_0000000P

Rodzaje formantów

Formanty najczęściej spotykane w wyrazach pochodnych dzielą się na:

  • przyrostki (bieg‑anie),

  • przedrostki (u‑piec),

  • formanty wewnętrzne (sam‑o-lot),

  • formanty zerowe (dźwigać-dźwig‑ø).

Należy jednak pamiętać, że poza stosowaniem powyższych formantów istnieje wiele innych sposobów tworzenia wyrazów pochodnych. Ilustrują to następujące przykłady:

Wyraz podstawowy

Wyraz pochodny

bułka

buła

Wyraz buła powstał na skutek ucięcia (skrócenia formy) wyrazu podstawowego - rzeczownik buła jest uboższy o cząstkę

Wyraz podstawowy

Wyraz pochodny

radny woźny

radna woźna

Wyrazy „radna” i woźna powstały w wyniku zmiany formy gramatycznej – od nazwy męskiej została utworzona nazwa żeńska.

Wyraz podstawowy

Wyraz pochodny

wilk

wilczy

Przymiotnik wilczy (‘związany z wilkiem’) powstał dzięki oboczności (wymianie) głoskowej w temacie fleksyjnym (k:cz) i użyciu formantu -y.

Poza stosowaniem przyrostków, przedrostków i formantów wewnętrznych jest, jak widać, więcej sposobów tworzenia wyrazów pochodnych. Zostały one przedstawione na poniższym schemacie.

Jak powstają wyrazy pochodne od wyrazów podstawowych?

Dodawanie formantu: przedrostka, przyrostka, formantu wewnętrznego

Ucięcie fragmentu wyrazu podstawowego

Zmiana właściwości gramatycznych wyrazu

Oboczność głoskowa w temacie fleksyjnym wyrazu

budować

z-budować
dług‑i

dług‑awy
dusić + grosz

duś‑i‑grosz

na ra(zie)

nara
dyr(ektor)
dyr

radn‑y
(rodzaj męski)
<br radn-(a)
(rodzaj żeński)
górnik‑ø (rzeczownik)
górnicz-(y)
(przymiotnik)

mięs‑o

mięch‑o

wyraz podstawowy

traw-

-a

wyraz pochodny

traw-

-nik

temat słowotwórczy

formant

Zapamiętaj!

Niekiedy trudno poprawnie wyznaczyć temat słowotwórczy i formant. Warto więc zapamiętać, że temat słowotwórczy w wielu wypadkach pokrywa się z tematem fleksyjnym wyrazu podstawowego. Może się różnić obocznościami głoskowymi. Formant to zawsze część wyrazu pochodnego będąca dodaną cząstką (np. przyrostek, przedrostek).

wyraz podstawowy

czerwon-

-y

wyraz pochodny

czerwon-

-awy

temat słowotwórczy

formant

wyraz podstawowy

mlek-

-o

wyraz pochodny

mlecz-

-arz

temat słowotwórczy

formant

wyraz podstawowy

licz-

-yć

wyraz pochodny

licz-

-enie

temat słowotwórczy

formant

Wiemy, że dzięki formantom powstają nowe wyrazy. Formanty te zawsze modyfikują znaczenie wyrazu podstawowego, dzięki czemu powstają:

  • nowe znaczenia wyrazów,

  • nowa barwa znaczeniowa bądź emocjonalna wyrazów.

Zapamiętaj!
R1WcAzMPtilP11
j0000007WJB3v28_00000064

Znaczenie słowotwórcze wyrazów

Znaczenie wyrazu pochodnego odczytujemy, tworząc jego definicję, którą nazywamy parafrazą słowotwórczą. Na przykład mędrzec to ‘ktoś, kto jest mądry’, a drukarz to ‘ktoś, kto drukuje’. Definicje te nie zawsze pokrywają się z tymi, które znamy ze słowników. Mają one jedynie pokazać, jak za pomocą formantów tworzy się nowe znaczenia wyrazów.
W poniższych przykładach występują wyrazy z formantami -ec-arz. W języku polskim można znaleźć wiele wyrazów tego typu. Tworzą one określone grupy. Wyrazy należące do tych grup łączą wspólne cechy: podobny formant i znaczenie słowotwórcze. Mówi się wtedy, że mają one odpowiednią kategorię słowotwórczą. W tabeli poniżej są wyszczególnione dwie kategorie słowotwórcze oraz przekładowe wyrazy, które do nich należą.

Kategoria słowotwórcza

Nazwy osób wyróżniających się jakaś cechą lub właściwością

Nazwy osób – wykonawców czynności

Formant „-ec”

Formant „-arz”

starz‑ecstary
złośliwi‑eczłośliwy
pechowi‑ecpechowy
skąpi‑ecskąpy
głupi‑ecgłupi

tok‑arztoczy
mur‑arz ← muruje
pis‑arz ← pisze
druk‑arz ← drukuje
mal‑arz ← maluje

Najważniejsze zbiory wyrazów, które należą do określonych kategorii słowotwórczych, przedstawia poniższa tabela.

Najważniejsze kategorie słowotwórcze i ich znaczenia

znaczenie grupy wyrazów, do której należy wyraz pochodny

znaczenie słowotwórcze wyrazu pochodnego, które przekazywane jest przez formant

czynność

biegać ↓ bieg‑anie

‘to, że się biega’

wykonawca czynności

pisać ↓ pis‑arz

‘ktoś, kto pisze’

miejsce

drukować ↓ druk‑arnia

‘miejsce, gdzie się drukuje’

zbiór

ptak ↓ ptac‑two

‘zbiór ptaków’

cecha

mądry ↓ mądr‑ość

‘bycie mądrym’

wielkość

zamek ↓ zamcz‑ysko

‘duży zamek’

małość

zamek ↓ zamecz‑ek

‘mały zamek’

rezultat czegoś

pisać ↓ na‑pisać

‘skończyć pisać’

powtarzalność

przepisać ↓ przepis-(ywać)

‘przepisać coś wielokrotnie’

płeć

nauczyciel ↓ nauczyciel‑ka

‘kobieta, która jest nauczycielem’

możliwość

jadać ↓ jad‑alny

‘taki, którego można jadać’

Zapamiętaj!
RqgGi0GMYxqxF1
j0000007WJB3v28_00000094
JPOL_E3_E4_Zadaniowo

Zadaniowo

Ćwiczenie 1
R11NYQkDWM71P1
zadanie interaktywne
Ćwiczenie 2
R8riDGaue2DWu1
Rozpoznaj formanty w podanych wyrazach, a następnie każdy wyraz przeciągnij do odpowiedniej rubryki w tabeli. -ca Możliwe odpowiedzi: 1. zielonawy, 2. dmuchanie, 3. mądrość, 4. artystka, 5. sprzedawca, 6. podleczyć, 7. wykonawca, 8. otyłość, 9. prasówka, 10. podliczyć, 11. motorówka, 12. dawca, 13. farbiarnia, 14. wyścigówka, 15. pisarka, 16. długawy, 17. księgarnia, 18. dłubanie, 19. plastyczka, 20. podpisać, 21. szarawy, 22. zazdrość, 23. spalanie, 24. suszarnia pod- Możliwe odpowiedzi: 1. zielonawy, 2. dmuchanie, 3. mądrość, 4. artystka, 5. sprzedawca, 6. podleczyć, 7. wykonawca, 8. otyłość, 9. prasówka, 10. podliczyć, 11. motorówka, 12. dawca, 13. farbiarnia, 14. wyścigówka, 15. pisarka, 16. długawy, 17. księgarnia, 18. dłubanie, 19. plastyczka, 20. podpisać, 21. szarawy, 22. zazdrość, 23. spalanie, 24. suszarnia -awy Możliwe odpowiedzi: 1. zielonawy, 2. dmuchanie, 3. mądrość, 4. artystka, 5. sprzedawca, 6. podleczyć, 7. wykonawca, 8. otyłość, 9. prasówka, 10. podliczyć, 11. motorówka, 12. dawca, 13. farbiarnia, 14. wyścigówka, 15. pisarka, 16. długawy, 17. księgarnia, 18. dłubanie, 19. plastyczka, 20. podpisać, 21. szarawy, 22. zazdrość, 23. spalanie, 24. suszarnia -ka Możliwe odpowiedzi: 1. zielonawy, 2. dmuchanie, 3. mądrość, 4. artystka, 5. sprzedawca, 6. podleczyć, 7. wykonawca, 8. otyłość, 9. prasówka, 10. podliczyć, 11. motorówka, 12. dawca, 13. farbiarnia, 14. wyścigówka, 15. pisarka, 16. długawy, 17. księgarnia, 18. dłubanie, 19. plastyczka, 20. podpisać, 21. szarawy, 22. zazdrość, 23. spalanie, 24. suszarnia -ówka Możliwe odpowiedzi: 1. zielonawy, 2. dmuchanie, 3. mądrość, 4. artystka, 5. sprzedawca, 6. podleczyć, 7. wykonawca, 8. otyłość, 9. prasówka, 10. podliczyć, 11. motorówka, 12. dawca, 13. farbiarnia, 14. wyścigówka, 15. pisarka, 16. długawy, 17. księgarnia, 18. dłubanie, 19. plastyczka, 20. podpisać, 21. szarawy, 22. zazdrość, 23. spalanie, 24. suszarnia -anie Możliwe odpowiedzi: 1. zielonawy, 2. dmuchanie, 3. mądrość, 4. artystka, 5. sprzedawca, 6. podleczyć, 7. wykonawca, 8. otyłość, 9. prasówka, 10. podliczyć, 11. motorówka, 12. dawca, 13. farbiarnia, 14. wyścigówka, 15. pisarka, 16. długawy, 17. księgarnia, 18. dłubanie, 19. plastyczka, 20. podpisać, 21. szarawy, 22. zazdrość, 23. spalanie, 24. suszarnia -arnia Możliwe odpowiedzi: 1. zielonawy, 2. dmuchanie, 3. mądrość, 4. artystka, 5. sprzedawca, 6. podleczyć, 7. wykonawca, 8. otyłość, 9. prasówka, 10. podliczyć, 11. motorówka, 12. dawca, 13. farbiarnia, 14. wyścigówka, 15. pisarka, 16. długawy, 17. księgarnia, 18. dłubanie, 19. plastyczka, 20. podpisać, 21. szarawy, 22. zazdrość, 23. spalanie, 24. suszarnia -ość Możliwe odpowiedzi: 1. zielonawy, 2. dmuchanie, 3. mądrość, 4. artystka, 5. sprzedawca, 6. podleczyć, 7. wykonawca, 8. otyłość, 9. prasówka, 10. podliczyć, 11. motorówka, 12. dawca, 13. farbiarnia, 14. wyścigówka, 15. pisarka, 16. długawy, 17. księgarnia, 18. dłubanie, 19. plastyczka, 20. podpisać, 21. szarawy, 22. zazdrość, 23. spalanie, 24. suszarnia
Ćwiczenie 3
R12BjbrnhZzTJ1
zadanie interaktywne
Ćwiczenie 4
RUUYJqJAD1mJi
zadanie interaktywne
ĆWICZENIE: Ćwiczenie - utwórz własne wyrazy pochodne
JPOL_E3_E4_Zadaniowo
1
Ćwiczenie 5
R1QLhDRapKWlh1
zadanie interaktywne
JPOL_E3_E4_Zadaniowo
Ćwiczenie 6
R8odLkZ30HN2y1
zadanie interaktywne
JPOL_E3_E4_Zadaniowo
1
Ćwiczenie 7
R1awH2783d0j01
zadanie interaktywne
JPOL_E3_E4_Zadaniowo
Ćwiczenie 8

Wymień kilka wyrazów w języku młodzieżowym, które zostały utworzone za pomocą ucięcia, tak jak narkanarana razie.

Ćwiczenie 9

Określ, jakie cechy stylistyczne mogą mieć w języku potocznym lub młodzieżowym następujące wyrazy:

  • fejsik,

  • focia,

  • ziomal.