Wróć do informacji o e-podręczniku Wydrukuj Pobierz materiał do PDF Pobierz materiał do EPUB Pobierz materiał do MOBI Zaloguj się, aby dodać do ulubionych Zaloguj się, aby skopiować i edytować materiał Ten materiał nie może być udostępniony
RSaNihgbCwgfT11
Okładka - odmiana rzeczownika i przymiotnika Źródło: pixabay, licencja: CC 0.
pixabay, licencja: CC 0

Przypomnijmy, że rzeczownik odmienia się przez przypadki i liczby. Nie odmienia się natomiast przez rodzaj. W liczbie pojedynczej i mnogiej wartość rodzaju jest zawsze taka sama. W zdaniu rzeczownik pełni różne funkcje. Może występować w roli podmiotu, dopełnienia, a także jako przydawka lub orzecznik (w orzeczeniu imiennym). Przymiotnik odmienia się przez przypadki, liczby i rodzaje. W zdaniu natomiast pełni głównie funkcję przydawki (jest podrzędny wobec rzeczownika), a także funkcję orzecznika.

Już wiesz

Przypomnij sobie podstawowe informacje na temat odmiany rzeczownika i przymiotnika. Do jakich części mowy należą wyróżnione wyrazy?

  • Niebawem rozpoczną się wakacje.

  • Chorzy mogli wybrać lekarza specjalistę.

  • Jesteśmy mistrzami w zadawaniu kłopotliwych pytań.

  • Od rana czekam na moich przyjaciół.

j0000007WBB3v28_0000000S

Odmiana rzeczowników

Rzeczownik odmienia się przez przypadki i przez liczby. Nigdy nie zmienia swego rodzaju, a więc w zdaniach: „Na stole leży książka” / „Na stole leżą książki” rzeczownik „książka” występuje w tym samym przypadku (mianowniku), w dwóch liczbach (pojedynczej i mnogiej) w jednym rodzaju (żeńskim).

Wzory odmiany wybranych rzeczowników przedstawiono w poniższych tabelach.

Rzeczowniki rodzaju męskiego

Liczba pojedyncza

Rodzaj męskoosobowy

Rodzaj męskozwierzęcy

Rodzaj męskorzeczowny

M

uczeń - Ø

ptak - Ø

samochód - Ø

D

uczni – a

ptak – a

samochod – u

C

uczni – owi

ptak – owi

samochod – owi

B

uczni – a

ptak – a

samochód – Ø

N

uczni – em

ptaki – em

samochod – em

M

uczni – u

ptak – u

samochodzi – e

W

uczni – u

ptak – u

samochodzi – e

Liczba mnoga

Rodzaj męskoosobowy

Rodzaj męskozwierzęcy

Rodzaj męskorzeczowny

M

uczni- owie

ptak – i

samochod – y

D

uczni – ów

ptak – ów

samochod - ów

C

uczni – om

ptak – om

samochod - om

B

uczni – ów

ptak – i

samochod – y

N

uczni – ami

ptak – ami

samochod – ami

M

uczni – ach

ptak – ach

samochod – ach

W

uczni – owie

ptak – i

samochod – y 

Rzeczowniki rodzaju żeńskiego

Liczba pojedyncza

M

mam - a

jabłoń – Ø

D

mam- y

jabłon– i

C

mami – e

jabłon– i

B

mam – ę

jabłoń – Ø

N

mam – ą

jabłoń – ą

M

mami – e

jabłon– i

W

mam – o

jabłon– i

Liczba mnoga

M

mam – y

jabłoni – e

D

mam - Ø

jabłon – i

C

mam – om

jabłoni – om

B

mam – y

jabłoni – e

N

mam – ami

jabłoni – ami

M

mam – ach

jabłoni – ach

W

mam – y

jabłoni – e 

Rzeczowniki rodzaju nijakiego

Liczba pojedyncza

M

okn - o

imi – ę

D

okn – a

imieni – a

C

okn – u

imieni – u

B

okn – o

imi – ę

N

okn – em

imieni – em

M

okni – e

imieni – u

W

okn – o

imi - ę

Liczba mnoga

M

okn – a

imion- a

D

okien - Ø

imion – Ø

C

okn – om

imion – om

B

okn – a

imion- a

N

okn – ami

imion – ami

M

okn – ach

imion – ach

W

okn – a

imion- a

j0000007WBB3v28_0000007F

O czym warto pamiętać?

Wśród rzeczowników mogą się pojawiać wyrazy mające wyłącznie formę liczby pojedynczej (np. złoto, srebro) lub wyłącznie formę liczby mnogiej (np. drzwi, narty).

Ponadto są wyrazy, które się nie odmieniają, bo nie zmieniają swych końcówek. Jedynie na podstawie kontekstu w zdaniu możemy wskazać ich formę.

Wyrazy typu „kakao”, „jury”, „kakadu”, „awokado” – uznajemy za nieodmienne:

  • Jury (kto?) oceniło prace uczestników konkursu.” – mianownik,

  • „Przekazano prace jury.” (komu?) – celownik.
    Z kolei rzeczowniki rodzaju nijakiego zakończone na „–um” („muzeum”, „liceum”, „akwarium”, „forum”) nie zmieniają swych form w liczbie pojedynczej, odmieniają się natomiast przez przypadki w liczbie mnogiej.

  • „W mieście jest ciekawe muzeum.” (co?) – mianownik liczby pojedynczej,
    ALE:

  • „W mieście są ciekawe muzea.” (co?) – mianownik liczby mnogiej.

  • „Zaplanujmy wyjście do ciekawego muzeum.” (czego?) – dopełniacz liczby pojedynczej,
    ALE:

  • „W naszym mieście nie ma ciekawych muzeów.” (czego?) – dopełniacz liczby mnogiej.

  • „Odwiedziliśmy ciekawe muzeum.” (co?) – biernik liczby pojedynczej,
    ALE:

  • „Odwiedziliśmy ciekawe muzea.” (co?) – biernik liczby mnogiej.

Ponadto rzeczowniki w niektórych przypadkach mają kilka końcówek, o których doborze decydują bardzo skomplikowane kryteria. Sprawiają one w odmianie wiele kłopotów – warto zawsze ich poprawność sprawdzać w słowniku poprawnej polszczyzny oraz w tabelach odmiany (są one zamieszczone na przykład w słownikach).

Ćwiczenie 1

Określ formę gramatyczną wyróżnionych rzeczowników. Możesz skorzystać z wzorców odmiany zamieszczonych powyżej.

Rzeczownik w zdaniu

Przypadek

Liczba

Rodzaj

Przyglądamy się ciekawym wystawom.

Po zakupy pojechaliśmy do sklepu.

Już niebawem niektórzy wybiorą liceum.

Dziadku, kiedy nas odwiedzisz?

j0000007WBB3v28_00000096

O czym warto pamiętać?

W odmianie rzeczowników pojawia się wiele osobliwości. Oto kilka najtrudniejszych przykładów:

  • rzeczowniki, które nie mają formy liczby mnogiej (np. „złoto”, „srebro”, „ryzyko”) lub rzeczowniki, które nie mają formy liczby pojedynczej (np. „drzwi”, „sanie”, „skrzypce”, „narty”);

  • rzeczowniki, które mają dłuższy lub krótszy temat fleksyjny: „imię” // „imienia”, „imieniu”; „ramię” // „ramienia”, „ramieniu”; „źrebię” // źrebięcia // „źrebięciu”;

  • rzeczowniki, które mają całkowicie zmieniony temat fleksyjny: „człowiek” (w liczbie pojedynczej) – „ludzie” (w liczbie mnogiej), „rok” (w liczbie pojedynczej) – „lata” (w liczbie mnogiej);

  • rzeczowniki, które mają niezmienne formy w liczbie pojedynczej, a odmieniają się w liczbie mnogiej – są to wyrazy typu „muzeum”, „akwarium”, „technikum”;

  • rzeczowniki typu „poeta”, „wojewoda”, które odmieniają się w liczbie pojedynczej jak rzeczowniki żeńskie, a w liczbie mnogiej jak męskoosobowe;

  • rzeczowniki typu „sędzia”, „hrabia”, „margrabia”, które odmieniają się w liczbie pojedynczej jak rzeczowniki żeńskie lub częściowo jak przymiotniki, a w liczbie mnogiej jak męskoosobowe;

  • rzeczowniki „ucho”, „oko”, które inaczej odmieniają się w znaczeniu ‘narząd słuchu lub wzroku’, a inaczej w znaczeniu ‘ucho torby, oko tłuszczu w rosole’;

  • nazwy miejscowości typu „Zakopane”, „Końskie”, nazwy regionów typu „Dolnośląskie”, „Wielkopolskie”, „Mazowieckie”, które odmieniają się jak przymiotniki;

  • rzeczowniki „przyjaciel”, „nieprzyjaciel”, które mają wiele nietypowych form w liczbie mnogiej.

Możesz skorzystać z kilku poniższych wzorców odmiany:

Rzeczowniki typu MUZEUM, AKWARIUM, FORUM, LICEUM

Liczba pojedyncza

Liczba mnoga

M.

muze – um

muze – a

D.

muze – um

muze – ów

C.

muze – um

muze – om

B.

muze – um

muze – a

N.

muze – um

muze – ami

M.

muze – um

muze – ach

W.

muze – um

muze – a

Rzeczowniki typu WOJEWODA, POETA

Liczba pojedyncza – odmiana jak rzeczowniki żeńskie typu „MAMA/ RYBA”

Liczba mnoga – odmiana jak wszystkie rzeczowniki męskoosobowe typu „UCZNIOWIE/ PANOWIE”

M.

wojewod – a jakryb – a

wojewod – owie

D.

wojewod – y jakryb – y

wojewod – ów

C.

wojewodzi – e jakrybi – e

wojewod – om

B.

wojewod – ę jakryb – ę

wojewod – ów

N.

wojewod – ą jakryb – ą

wojewod – ami

M.

wojewodzi – e jakrybi – e

wojewod – ach

W.

wojewod – o jakryb – o

wojewod – owie 

Rzeczowniki OKO i UCHO ‘narządy zmysłów’

Liczba mnoga

Liczba mnoga

M.

ocz – y

usz – y

D.

ocz – u ocz – ów

usz – u usz – ów

C.

ocz – om

usz – om

B.

ocz – y

usz– y

N.

ocz – ami ocz- yma

usz– ami usz – yma

M.

ocz – ach

usz – ach

W.

ocz – y

usz – y 

Rzeczowniki RĘKA

Liczba pojedyncza – odmiana regularna jak rzeczowniki typu WĘDKA

Liczba mnoga

M.

ręk – a

ręc – e

D.

ręk – i

rąk – Ø

C.

ręc – e

ręk – om

B.

ręk – ę

ręc – e

N.

ręk – ą

ręk – ami ręk – oma

M.

ręc – e

ręk – ach

Rzeczownik SĘDZIA

Liczba pojedyncza

Liczba mnoga

M.

sędzi – a

sędzi – owie

D.

sędz- i sędzi – ego

sędzi – ów

C.

sędz – i sędzi – emu

sędzi – om

B.

sędzi – ę sędzi – ego

sędzi – ów

N.

sędzi – ą

sędzi– ami

M.

sędz – i

sędzi – ach

W.

sędzi – o

sędzi – owie 

Rzeczownik PRZYJACIEL

Liczba pojedyncza

Liczba mnoga

M.

przyjaciel – Ø

przyjaciel – e

D.

przyjaciel – a

przyjaciół – Ø

C.

przyjaciel – owi

przyjaciół – om

B.

przyjaciel - a

przyjaciół - Ø

N.

przyjaciel – em

przyjaciół – mi

M.

(o) przyjaciel – u

(o) przyjaciół – ach

W.

przyjaciel – u

przyjaciel – e

j0000007WBB3v28_000000H9

Zadaniowo (I)

Ćwiczenie 2
REmi5tkNdQgUe1
zadanie interaktywne
Ćwiczenie 3
R1AJM3JwDIeBr1
zadanie interaktywne
Ćwiczenie 4

Korzystając ze słownika frazeologicznego, wypisz po dwa związki frazeologiczne z rzeczownikami: UCHO, OKO, RĘKA. Wyjaśnij znaczenia wypisanych ze słownika związków frazeologicznych.

Ćwiczenie 5
R1O9olHZzWQvu1
zadanie interaktywne
j0000007WBB3v28_000000HO

Odmiana przymiotników

Przymiotniki odmieniają się przez przypadki, liczby i rodzaje. W liczbie pojedynczej mają trzy rodzaje (męski, żeński i nijaki), a w liczbie mnogiej dwa (męskoosobowy i niemęskoosobowy). Zwykle przymiotnik pełni w zdaniu funkcję przydawki („piękna” → „książka”) lub orzecznika („książka” + „jest ciekawa”).

Wzory odmiany wybranych przymiotników przedstawiono w poniższych tabelach.

Przymiotnik „dobry”

Przypadek

Liczba pojedyncza

Liczba mnoga

Rodzaj męski

Rodzaj żeński

Rodzaj nijaki

Rodzaj męskoosobowy

Rodzaj niemęskoosobowy

M.

dobr‑y

dobr‑a

dobr‑e

dobrz‑y

dobr‑e

D.

dobr‑ego

dobr‑ej

dobr‑ego

dobr‑ych

dobr‑ych

C.

dobr‑emu

dobr‑ej

dobr‑emu

dobr‑ym

dobr‑ym

B.

dobr‑ego dobr‑y

dobr‑ą

dobr‑e

dobr‑ych

dobr‑e

N.

(z) dobr‑ym

(z) dobr‑ą

(z) dobr‑ym

(z) dobr‑ymi

(z) dobr‑ymi

Ms.

(o) dobr‑ym

(o) dobr‑ej

(o) dobr‑ym

(o) dobr‑ych

(o) dobr‑ych

Przymiotnik TANI

Przypadek

Liczba pojedyncza

Liczba mnoga

Rodzaj męski

Rodzaj żeński

Rodzaj nijaki

Rodzaj męskoosobowy

Rodzaj niemęskoosobowy

M.

tan‑i

tani‑a

tani‑e

tan‑i

tani‑e

D.

tani‑ego

tani‑ej

tani‑ego

tan‑ich

tan‑ich

C.

tani‑emu

tani‑ej

tani‑emu

tan‑im

tan‑im

B.

tani‑ego tan‑i

tani‑ą

tani‑e

tan‑ich

tani‑e

N.

(z) tan‑im

(z) tani‑ą

(z) tan‑im

(z) tan‑imi

(z) tani‑imi

Ms.

(o) tan‑im

(o) tani‑ej

(o) tan‑im

(o) tan‑ich

(o) tan‑ich

Ćwiczenie 6
RqIRsBSdRkrCF1
zadanie interaktywne
j0000007WBB3v28_000000LY

O czym warto pamiętać?

Warto pamiętać, że niektóre przymiotniki w funkcji orzecznika mogą mieć formę rzeczownikową, np. „wesoły” > „wesół”, „zdrowy” > „zdrów”.

Odmianę przymiotnikową mają także inne części mowy:

  • liczebniki porządkowe (drugi);

  • zaimki przymiotne, np.: ten – ta – to (liczba pojedyncza) // ci – te (liczba mnoga),
    który – która – które (liczba pojedyncza) // którzy – które (liczba mnoga),
    ów – owa – owo (liczba pojedyncza) // owi – owe (liczba mnoga),
    taki – taka – takie (liczba pojedyncza) // tacy – takie (liczba mnoga),
    nasz – nasza – nasze (liczba pojedyncza) // nasi – nasze (liczba mnoga);

  • imiesłowy przymiotnikowe, np.:
    piszący, piszącego, piszącemu…
    zapisany, zapisanego, zapisanemu…

Ćwiczenie 7
RrMWBm1KoLmoi1
zadanie interaktywne