Europa Północna – państwa skandynawskie
Środowisko przyrodnicze jest źródłem wszelkich niezbędnych do życia zasobów i jednocześnie zapewnia przestrzeń do rozwoju działalności człowieka. W Europie Północnej środowisko to od wieków było i nadal jest wykorzystywane przez człowieka, a mimo to zachowało się w niemal nienaruszonym stanie. Jak to możliwe?
że Europa dzieli się na 4 wielkie regiony fizycznogeograficzne;
że położenie geograficzne wpływa na cechy środowiska przyrodniczego na danym obszarze;
że działalność człowieka dostosowuje się do cech lokalnego środowiska przyrodniczego.
wykorzystywać mapy tematyczne do opisu cech środowiska przyrodniczego Europy Północnej;
opisywać wpływ lądolodu na rzeźbę i ukształtowanie powierzchni na obszarze Europy Północnej;
określać położenie geograficzne państw skandynawskich i wskazywać je na mapie;
porównywać dane statystyczne odnoszące się do gospodarki państw skandynawskich;
wymieniać ograniczenia, jakie środowisko przyrodnicze Europy Północnej narzuca rozwojowi gospodarczemu.
1. Europa Północna – granice i główne jednostki
Europę Północną tworzy trzon lądowy składający się z Półwyspu Skandynawskiego i Półwyspu Kolskiego oraz Międzymorza Fińsko‑Karelskiego. Mniejszymi jednostkami są wyspy leżące na szelfie Europy na Oceanie Arktycznym oraz wyspy wulkaniczne na Północnym Atlantyku. Największą z nich jest Islandia będąca drugą co do wielkości wyspą europejską.
2. Europa Północna – środowisko przyrodnicze
Region Europy Północnej jest silnie zróżnicowany pod względem budowy geologicznej. Trzon Półwyspu Skandynawskiego budują najstarsze skały w Europie, natomiast na Islandii dominują młode skały wulkaniczne.
Ukształtowanie powierzchni jest także zróżnicowane – Góry Skandynawskie są starymi górami z widocznymi śladami długotrwałego oddziaływania procesów erozji. W czwartorzędzie Półwysep Skandynawski był obszarem, na którym uformował się lądolód o grubości ok. 3 km. Masy lodu zdzierały materiał zwietrzelinowy, erodowały i odsłaniały skalne podłoże. Z tego względu wyrazistą cechą rzeźby Gór Skandynawskich są płaskowyże – tzw. fieldyfieldy, ponad które wznoszą się odosobnione szczyty o kopulastych kształtach.
Na zachodnim górzystym wybrzeżu Półwyspu Skandynawskiego utworzyły się charakterystyczne formy terenu, tzw. fiordyfiordy, czyli długie, kręte, wąskie i głębokie zatoki morskie, prostopadłe do wybrzeża. Powstały one w ten sposób, że do V‑kształtnych dolin rzecznych z gór wkraczały płynące jęzory lodowcowe, które przekształcały dolinę w U‑kształtną. Po ociepleniu klimatu, gdy lądolód stopniał, podniósł się poziom wód oceanicznych, które zalały dolne odcinki przekształconych dolin polodowcowych. Najdłuższe fiordy znajdują się w południowej części Półwyspu Skandynawskiego nad Morzem Norweskim. Osiągają tam długość 220 km, głębokość 1249 m, np. Sognefjord.
Poza górami we wschodniej części Półwyspu Skandynawskiego leżą obszary wyżynne o wysokości od 300 m n.p.m. do 800 m n.p.m. Nizinnym obszarem jest Międzymorze Fińsko‑Karelskie.
Na całym obszarze Europy Północnej występują formy rzeźby młodoglacjalnej, które doskonale widać w krajobrazie. Liczne są jeziora polodowcowe. Największe ich skupienie – ok. 60 tys. jezior – znajduje się na nizinnym Pojezierzu Fińskim. Tu także charakterystyczny jest pagórkowaty krajobraz z licznymi morenami czołowymi.
Korzystając z mapy typów klimatu, odpowiedz na pytania:
W jakich strefach klimatycznych leży Europa Północna?
Jakie typy klimatu występują w Europie Północnej?
Główne czynniki kształtujące klimat Europy Północnej to szerokość geograficzna, odległość od oceanu, ukształtowanie terenu i prądy morskie. Podaj przykłady wpływu tych czynników na klimat Europy Północnej.
Największą wyspą należącą do Europy Północnej jest Islandia będąca wynurzonym fragmentem Grzbietu Północnoatlantyckiego. Jest to wyspa zbudowana ze skał wulkanicznych. Wyżynne wnętrze stanowi płaskowyż wznoszący się na wysokość 700‑1000 m n.p.m. Ponad wyżyny „wyrastają” liczne stożki wulkaniczne, z których 26 jest czynnych. Innym przejawem działalności wulkanicznej są gejzery, czyli wytryskujące ze szczelin skalnych w regularnych lub niejednakowych odstępach czasu fontanny pary wodnej i gorącej wody. Zjawisko to związane jest z nagrzewaniem się wód podziemnych pod wpływem ciepła wulkanicznego, co prowadzi do wzrostu ciśnienia tych wód. Obszar wokół wyspy jest aktywny sejsmicznie. Islandia była zlodowacona i w jej krajobrazie, podobnie jak na Półwyspie Skandynawskim, widoczne są młode formy rzeźby polodowcowej.
Nazwa Islandia oznacza Ziemię Lodu i związana jest z lodowcami, które pokrywają 11% powierzchni wyspy. Mogły się one tam wytworzyć, ponieważ na Islandii panuje chłodny klimat morski dający duże opady śniegu.
Przeczytaj poniższe uwagi podsumowujące opis środowiska przyrodniczego Europy Północnej i zastanów się, jak środowisko przyrodnicze tego regionu może wpływać na rozwój gospodarki.
Europa Północna leży na północ od 55° szerokości geograficznej północnej (N).
Im bardziej na północ, tym klimat staje się surowszy, co przejawia się w zmianach formacji roślinnych – od lasów mieszanych i iglastych na południu po tundrę na północy oraz lodowce na wyspach i w górach.
Region ten był zlodowacony w okresie czwartorzędu, co wywarło silny wpływ na ukształtowanie terenu.
Procesy wulkaniczne do dziś wpływają na elementy środowiska przyrodniczego niektórych wysp, zwłaszcza Islandii.
3. Państwa skandynawskie
Na obszarze Europy Północnej znajdują się 4 państwa połączone silnymi więzami kulturowymi i historycznymi. Są to Norwegia i Szwecja leżące na Półwyspie Skandynawskim, Finlandia leżąca u jego nasady i wyspiarska Islandia. Piątym państwem, które ma silne związki z 4 wymienionymi, jest Dania leżąca na Półwyspie Jutlandzkim zaliczanym już do Europy Zachodniej. Wszystkie te kraje obejmuje się wspólną nazwą państwa skandynawskie. Mają one podobne warunki środowiska przyrodniczego, a jedną z najważniejszych cech są silne związki z morzem. Poza Finami używającymi języka fińskiego z grupy ugrofińskiej pozostali mieszkańcy państw skandynawskich posługują się językami narodowymi należącymi do grupy języków germańskich. Od wieków państwa skandynawskie są silnie ze sobą połączone pod względem społecznym, kulturowym, politycznym i gospodarczym.
Wschodnia część Europy Północnej, obejmująca Półwysep Kolski i obszar na wschód od Finlandii do Morza Białego, należy do Federacji Rosyjskiej.
Z mapy politycznej Europy odczytaj nazwy stolic państw skandynawskich i określ ich współrzędne geograficzne. Która ze stolic leży najdalej na północy?
4. Kierunki rozwoju gospodarki w państwach skandynawskich
Położenie geograficzne i cechy środowiska przyrodniczego państw skandynawskich wpływają na rozwój niektórych dziedzin gospodarki, ale także narzucają pewne ograniczenie działalności gospodarczej.
Położenie w Europie Północnej nad otwartym oceanem i morzami przyczyniło się do rozwoju gospodarki morskiej, do korzystania z zasobów biologicznych i mineralnych znajdujących się w morzach i oceanach.
Krótki okres wegetacyjny i gleby polodowcowe są przeszkodą w rozwoju rolnictwa na północ od 60°N (północna granica uprawy zbóż); natomiast na Półwyspie Jutlandzkim i wyspach wokół niego oraz w południowej części Półwyspu Skandynawskiego warunki umożliwiają rozwój intensywnej gospodarki rolnej; intensywne rolnictwo Danii opiera się na wysokotowarowej produkcji roślinnej i zwierzęcej, a szczególnie ważnym działem jest hodowla bydła rogatego i trzody chlewnej; Dania zajmuje 3. miejsce na świecie w produkcji mleka na 1 mieszkańca – 885 kg w 2010 roku.
Grunty orne i lasy w państwach skandynawskich (źródło: Rocznik Statystyki Międzynarodowej 2012, GUS, Warszawa 2012) Państwo
Grunty orne i sady
(w %)Lasy
(w %)Dania
53,4
12,8
Finlandia
6,8
72,9
Norwegia
2,1
32,7
Szwecja
5,1
68,7
Islandia
0,0
0,3
Dokonaj analizy danych zawartych w tabeli 1 i wskaż, w których państwach skandynawskich powinien być rozwijany przemysł drzewny i papierniczy.
Wielkim bogactwem naturalnym państw leżących na Półwyspie Skandynawskim są lasy; dwa państwa – Finlandia i Szwecja – pozyskują duże ilości drewna i rozwijają przemysł drzewny i papierniczy; tarcica, celuloza, papier i tektura są ważnymi produktami eksportu tych państw.
Państwa skandynawskie posiadają doskonale rozwinięte rybołówstwo morskie; największe znaczenie ten dział gospodarki ma dla Islandii i Norwegii; w 1975 roku Islandia jako pierwszy kraj na świecie rozszerzyła swoje prawa do dwustumilowego pasa oceanu, aby korzystać z bogatych łowisk wokół wyspy; celem była również ochrona zasobów biologicznych dorsza i śledzia; spowodowało to trwającą kilka lat „wojnę dorszową” z Wielką Brytanią; przetwórstwo ryb jest najważniejszym działem islandzkiego przemysłu; ryby i ich przetwory to główny towar eksportowy tego kraju.
Połowy ryb w państwach skandynawskich w 2013 roku (Źródło: FAOstat http://faostat.fao.org/) Państwo
Połowy ryb
na 1 mieszkańcaUdział w świecie
(w %)Dania
110,7
0,30
Finlandia
29,7
0,10
Norwegia
397,0
1,96
Szwecja
18,4
0,09
Islandia
4266,8
0,81
Urozmaicona rzeźba terenu oraz gęsta sieć rzek zasobnych w wodę umożliwiają pozyskiwanie energii elektrycznej ze spiętrzonej wody; hydroenergetyka rozwinęła się głównie w Norwegii, Szwecji i Islandii.
Produkcja energii elektrycznej w % według rodzajów w 2008 roku (źródło: Rocznik Statystyki Międzynarodowej 2012, GUS, Warszawa 2012) Państwo
Elektrownie [%]
cieplne
wodne
jądrowe
geotermalne
Dania
80,9
0,1
–
19,0
Finlandia
47,9
22,1
29,6
0,3
Norwegia
0,9
98,5
–
0,6
Szwecja
10,0
46,1
42,6
1,3
Islandia
0,0
75,5
–
24,5
Wyjaśnij, które czynniki środowiska przyrodniczego sprzyjają rozwojowi hydroenergetyki w Norwegii, a które rozwojowi energetyki geotermalnej w Islandii.
Na Półwyspie Skandynawskim występują duże złoża surowców mineralnych, m.in. rudy żelaza i metali kolorowych; są one wydobywane w Szwecji, Norwegii i Finlandii; na szelfie Morza Północnego w sektorze norweskim eksploatuje się podmorskie złoża ropy naftowej i gazu ziemnego; w 2013 roku Norwegia wydobyła 90,3 mln ton ropy naftowej, co dało jej 14. miejsce na świecie; w produkcji gazu ziemnego zajmowała 7. miejsce na świecie.
RyY0u3GavLjwz1 
Źródło: Wydawnictwo Edukacyjne Wiking, licencja: CC BY 3.0.
Państwa skandynawskie należą do państw o wysokim poziomie rozwoju gospodarczego. We wszystkich państwach tego regionu rozbudowane są różnorodne gałęzie przemysłu przetwórczego wytwarzające wysokiej jakości wyroby. Rozwinięte są również rozmaite usługi, m.in. handel, transport, turystyka. Produkt krajowy brutto na 1 mieszkańca w krajach skandynawskich zalicza się do najwyższych na świecie.
Państwo | dolary USA |
Dania | 44 300 |
Finlandia | 40 500 |
Norwegia | 65 900 |
Szwecja | 44 700 |
Islandia | 42 600 |
świat średnia wartość | 16 100 |
Trzy spośród pięciu państw skandynawskich – Dania, Finlandia i Szwecja – należą do Unii Europejskiej. Pozostałe dwa – Norwegia i Islandia – są stowarzyszone z tym ugrupowaniem. Norwegia jest jedynym państwem, które nie przystąpiło do UE, gdyż ludność sprzeciwiła się temu w referendum.
Podsumowanie
Europę Północną – region o powierzchni ok. 1,6 mln kmIndeks górny 22 tworzą: Półwysep Skandynawski wraz z nasadą oraz wyspy i archipelagi wysp na Oceanie Arktycznym i Oceanie Atlantyckim.
Europa Północna wyróżnia się specyficznymi cechami środowiska przyrodniczego wynikającymi z położenia geograficznego, ukształtowania powierzchni, oddziaływania oceanu i przeszłości geologicznej.
Środowisko przyrodnicze wpływa na rozwój gospodarczy państw leżących w tym regionie.
Państwa leżące w Europie Północnej obejmuje się wspólną nazwą – państwa skandynawskie. Są to: Dania, Finlandia, Islandia, Norwegia i Szwecja.
Państwa skandynawskie należą do grupy krajów o wysokim poziomie rozwoju gospodarczego. Dania, Finlandia i Szwecja to członkowie Unii Europejskiej; Norwegia i Islandia są z nią stowarzyszone.
Region Europy Północnej jest bardzo słabo zaludniony i szacuje się, że mieszka tam tylko ok. 25 mln osób.
Na podstawie mapy hipsometrycznej opisz położenie geograficzne wybranego państwa skandynawskiego.
Przedstaw krótką charakterystykę cech środowiska przyrodniczego jednego z państw skandynawskich.
Wyjaśnij, jakie czynniki sprzyjają rozwojowi hydroenergetyki w Norwegii, Szwecji i Islandii.
*Od 1916 roku największa wyspa świata – Grenlandia – jest duńskim terytorium autonomicznym. Przedstaw najważniejsze informacje o Grenlandii.
*Odszukaj w źródłach informacje o tym, jakimi argumentami posługiwały się w Norwegii ugrupowania polityczne przeciwne wstąpieniu tego państwa do Unii Europejskiej.
Słowniczek
rozległy płaskowyż w słabo rozczłonkowanych górach noszący ślady przekształcenia przez lodowiec; miejscami na fieldach występują niewielkie wały morenowe
długa, wąska, kręta, głęboka zatoka morska utworzona w górskim terenie poprzez zalanie wodami doliny lodowcowej
Zadania
Wskaż obszary zaliczające się do Europy Północnej.
- Islandia
- Irlandia
- Pojezierze Litewskie
- Pojezierze Fińskie
- Półwysep Kolski
- Pojezierze Mazurskie
- Półwysep Skandynawski
- Półwysep Jamał
Do każdego terminu geograficznego dopasuj odpowiedni opis.
gejzer, fiord, lodowiec, field
| długa, kręta, wąska głęboka zatoka morska | |
| naturalna fontanna gorących wód podziemnych | |
| obszar lądu trwale pokryty lodem | |
| rozległy polodowcowy płaskowyż |
Korzystając z mapy „Typy klimatu w Europie” (mapa w lekcji 2), uzupełnij tekst.
Na zachodnim wybrzeżu Półwyspu Skandynawskiego występuje klimat ...................................................... , a na obszarze leżącym na wschód od Gór Skandynawskich klimat ................................................................... Czynnikami kształtującymi typy klimatu w Europie Północnej są: szerokość geograficzna, wpływ Oceanu Atlantyckiego i oddziaływanie Prądu .............................................. i Prądu Norweskiego.
Wskaż nazwę państwa, którego obszar – pomijając małe wyspy – NIE zalicza się do Europy Północnej.
- Dania
- Finlandia
- Federacja Rosyjska
- Islandia
- Norwegia
- Szwecja
Wskaż nazwę państwa, które NIE zalicza się do Skandynawii.
- Dania
- Finlandia
- Federacja Rosyjska
- Islandia
- Norwegia
- Szwecja
Do każdej nazwy państwa dopasuj nazwę głównej gałęzi jego gospodarki. UWAGA: Niektóre gałęzie gospodarki pasują do kilku krajów, a ty musisz każdą gałąź dopasować tylko do jednego kraju – zacznij więc od tych, które ewidentnie pasują tylko do jednego kraju.
Szwecja, Norwegia, Finlandia, Dania, Islandia
| przemysł drzewno-papierniczy | |
| rolnictwo | |
| rybołówstwo | |
| wydobycie ropy naftowej | |
| wydobycie rud żelaza |
Wskaż państwa skandynawskie należące do Unii Europejskiej.
- Dania
- Islandia
- Norwegia
- Finlandia
- Szwecja
Ile wynosi średnia gęstość zaludnienia w Europie Północnej, jeśli region ten ma powierzchnię 1,6 mln , na której mieszka 25 mln ludzi.
- 15 osób na 1
- 6 osób na 1
- 64 osoby na
- 156 osób na 1