Wróć do informacji o e-podręczniku Wydrukuj Pobierz materiał do PDF Pobierz materiał do EPUB Pobierz materiał do MOBI Zaloguj się, aby dodać do ulubionych Zaloguj się, aby skopiować i edytować materiał Ten materiał nie może być udostępniony

Ukształtowanie powierzchni Ziemi jest efektem działania różnorodnych procesów geologicznych. Wyróżnia się trzy jego główne formy: góry, wyżyny i niziny. W Polsce występują wszystkie te formy, choć zdecydowanie najwięcej jest nizin.

RaWjk650blUqy1
Góry Świętokrzyskie – stare pod względem geologicznym, zerodowane pasmo górskie na Wyżynie Kieleckiej
Już wiesz
  • jak opisać budowę geologiczną Polski;

  • jakie są główne formy rzeźby w Polsce (góry, wyżyny, niziny);

  • jak odczytać z mapy wysokość bezwzględną wybranych punktów.

Nauczysz się
  • wykazywać zależności pomiędzy współczesną rzeźbą Polski a wybranymi wydarzeniami i procesami geologicznymi;

  • wymieniać cechy ukształtowania powierzchni Polski;

  • wyjaśniać genezę powstania różnych form terenu;

  • objaśniać krzywą hipsograficzną.

iikthmJDuA_d5e174

1. Procesy geologiczne a ukształtowanie terenu

Gdyby na powierzchnię Ziemi nie wpływały geologiczne procesy wewnętrznegeologiczne procesy wewnętrzne (endogeniczne)geologiczne procesy wewnętrzne, to wszystkie warstwy skalne byłyby ułożone poziomo – od najstarszych (usytuowanych głębiej) po najmłodsze. Siły wewnętrzne poprzesuwały jednak skały, powodując zmiany w ich układzie. Powstały m.in. fałdy i uskoki. Na południu mamy więc Karpaty będące górami fałdowymi. Natomiast na południowym zachodzie Sudety – niegdyś góry fałdowe, które w orogenezie alpejskiej zostały wydźwignięte i poprzesuwane wzdłuż uskoków, przekształcając się w góry zrębowe.

Procesy zewnętrznegeologiczne procesy zewnętrzne (egzogeniczne)Procesy zewnętrzne modelują powierzchnię Ziemi poprzez działalność z jednej strony niszczącą (erozja), a z drugiej budującą (akumulacja). Przykłady erozji najłatwiej spotkać w górach, gdzie można zobaczyć m.in. wielkie doliny wyżłobione przez rzeki lub lodowce. Z kolei formy akumulacyjne pokrywają niemal cały obszar Niżu Polskiego. Tereny te obecnie są płaskie lub lekko pofałdowane, ale kiedyś wyróżniały się znacznie bardziej urozmaiconym ukształtowaniem. Taki stan rzeczy wynika z tego, że w ciągu milionów lat większość zagłębień terenu została wypełniona osadami naniesionymi przez wody, lodowce i wiatr.

RRvzFB4OuzkhB1
Źródło: Robert Wers, licencja: CC BY 3.0.
Polecenie 1

Wyjaśnij, dlaczego powierzchnia Ziemi nie jest całkowicie płaska. Podaj odpowiednie przykłady.

iikthmJDuA_d5e216

2. Podział Polski na pasy rzeźby terenu

Cechą charakterystyczną ukształtowania powierzchni Polski jest pasowy układ rzeźby terenu. Mniej więcej równoleżnikowo występują u nas na przemian pasy wzniesień i obniżeń. Patrząc od północy, kolejno są to:

  • niziny nadmorskie (pobrzeża),

  • pojezierza,

  • niziny środkowopolskie,

  • wyżyny,

  • kotliny,

  • góry.

R5u1DEH0jCFKC1
Źródło: Wydawnictwo Edukacyjne Wiking, licencja: CC BY 3.0.
Polecenie 2

Na mapie powyżej czarnymi kropkami oznaczono punkty wysokościowe, obok podano ich wysokości bezwzględne. Odszukaj najwyższe punkty w poszczególnych pasach rzeźby terenu Polski. W przypadku gór zwróć uwagę na granicę państwową przebiegającą zarówno przez Karpaty, jak i przez Sudety.

Wskazówka

Przypomnij sobie ze szkoły podstawowej, gdzie znajduje się najwyższy i najniższy punkt naszego kraju.

Pasowy układ rzeźby terenu jest następstwem różnorodnych procesów geologicznych, jakie zachodziły (niektóre zachodzą do dziś) na naszym obszarze. Poniżej podane są główne przyczyny obecnego ukształtowania powierzchni Polski.

NIZINY NADMORSKIE (POBRZEŻA)

RkAda0J7z2mSW1
Źródło: Chron-Paul (http://commons.wikimedia.org), edycja: Krzysztof Jaworski, licencja: CC BY-SA 3.0.
Niziny nadmorskie (pobrzeża)

Główne procesy

Przebieg kształtowania się rzeźby

Procesy zewnętrzne – erozja morska i ruchy masowe

Rzeźba tworząca się współcześnie

Fale morskie niszczą brzegi, powodując osunięcia ziemi i powstanie klifów (wybrzeże wysokie)

Procesy zewnętrzne – akumulacja morska i rzeczna

Rzeźba tworząca się współcześnie

Fale oraz wiatr nanoszą piasek, tworząc plaże (wybrzeże niskie), mierzeje, wydmy

Przy ujściach rzek gromadzi się materiał skalny i organiczny, który buduje na przykład deltę Wisły na Żuławach

POJEZIERZA

R15S7mtpOZxra1
Źródło: Andrzej Otrębski (http://commons.wikimedia.org), licencja: CC BY-SA 3.0.
Pojezierza

Główne procesy

Przebieg kształtowania się rzeźby

Procesy zewnętrzne – związane z działalnością lądolodu, erozja, akumulacja, ruchy masowe

Plejstoceński lądolód skandynawski przyczynił się do pofałdowania terenu

Powstały typowe formy polodowcowe, np. moreny, pradoliny, sandry

Po ustąpieniu lądolodu liczne zagłębienia terenu wypełniła woda, tworząc jeziora

NIZINY ŚRODKOWOPOLSKIE

Rxqk1aYn7Ot881
Źródło: Racco45 (http://commons.wikimedia.org), licencja: CC BY-SA 3.0.
Niziny Środkowopolskie

Główne procesy

Przebieg kształtowania się rzeźby

Procesy zewnętrzne – przeważnie akumulacja

Na dużych głębokościach występują osady i fałdowania z mezozoiku i paleozoiku

Przykryte zostały grubą warstwą osadów kenozoicznych pochodzących z akumulacji rzecznej, wiatrowej i lodowcowej

WYŻYNY

R2HQxpG0i20an1
Źródło: Jacek Karczmarz (http://commons.wikimedia.org), licencja: CC BY 3.0.
Wyżyny

Główne procesy

Przebieg kształtowania się rzeźby

Procesy wewnętrzne – ruchy górotwórcze

Najstarsze Góry Świętokrzyskie wypiętrzyły się w orogenezie kaledońskiej

Procesy zewnętrzne – akumulacja morska, erozja rzeczna i wiatrowa, wietrzenie mechaniczne i chemiczne (kras), ruchy masowe

Przez długi czas były niszczone przez procesy zewnętrzne

Większość skał w całym pasie pochodzi z ery mezozoicznej, kiedy obszar ten pokrywało morze, na dnie którego gromadziły się osady

Procesy wewnętrzne – ruchy górotwórcze

Na początku ery kenozoicznej alpejskie ruchy górotwórcze przyczyniły się do podniesienia terenu

Procesy zewnętrzne – akumulacja morska, erozja rzeczna i wiatrowa, wietrzenie mechaniczne i chemiczne (kras), ruchy masowe

Późniejsze procesy zewnętrze ponownie działały obniżająco i wyrównująco

KOTLINY

RB3U33kipWrhb1
Źródło: Pankrzysztoff (http://commons.wikimedia.org), licencja: CC BY-SA 3.0.
Kotliny

Główne procesy

Przebieg kształtowania się rzeźby

Procesy wewnętrzne – alpejskie ruchy górotwórcze

Zapadliska powstałe w czasie wypiętrzania się Karpat

Procesy zewnętrzne – akumulacja morska, rzeczna, wiatrowa, lodowcowa

Na dnie obniżeń gromadziły się osady morskie, m.in. po wyparowaniu wody powstały pokłady soli w Wieliczce i Bochni

Później zostały zasypane osadami nanoszonymi przez rzeki, wiatr i lądolód

KARPATY

RuTFesOc1um6v1
Źródło: uroburos (https://pixabay.com), licencja: CC0.
Karpaty

Główne procesy

Przebieg kształtowania się rzeźby

Procesy wewnętrzne – fałdowania orogenezy alpejskiej

Na przełomie mezozoiku i kenozoiku na dnie morza gromadziły się osady – powstał tzw. flisz karpacki składający się z naprzemiennych warstw piaskowców i łupków

Warstwy te zostały silnie pofałdowane w czasie alpejskich ruchów górotwórczych

Procesy zewnętrzne – erozja i akumulacja wodno‑lodowcowa, wietrzenie, ruchy masowe

Procesy zewnętrzne (erozja, wietrznie, ruchy masowe na stokach) obniżały teren gór, m.in. rzeki wyżłobiły długie doliny w Beskidach, a lodowce wysokogórskie – szerokie doliny w Tatrach

Tatry Wysokie – najwyższa część Tatr – zbudowane są głównie z twardych, odpornych granitów, które powstały dużo wcześniej (pod koniec paleozoiku) i dlatego pozostały najwyższym pasmem

SUDETY

R8ijA2OMreDcJ1
Źródło: Przemysław Jahr (http://commons.wikimedia.org), public domain.
Sudety

Główne procesy

Przebieg kształtowania się rzeźby

Procesy wewnętrzne – ruchy górotwórcze

Fałdowane i wypiętrzane w paleozoiku (orogeneza kaledońska i hercyńska)

Procesy zewnętrzne – erozja i akumulacja wodno‑lodowcowa, wietrzenie, ruchy masowe

Potem prawie całkowicie zrównane

Procesy wewnętrzne – ruchy górotwórcze, działalność wulkanów

Na początku kenozoiku w związku z działaniem alpejskich sił górotwórczych wystąpiło popękanie górotworu i przesunięcia warstw skalnych

Powstały liczne uskoki i zapadliska, m.in. Kotlina Kłodzka i Kotlina Jeleniogórska

Szczeliny skalne często wypełniała magma, tworząc tzw. intruzje, np. granitowe, bazaltowe

Magma wydobywała się też na powierzchnię jako lawa wulkaniczna

Procesy zewnętrzne – erozja i akumulacja wodno‑lodowcowa, wietrzenie, ruchy masowe

W Karkonoszach powstają kotły i doliny polodowcowe. W całych Sudetach następuje ponowne obniżanie i wyrównywanie rzeźby

Polecenie 3

Wskaż, w którym pasie rzeźby terenu znajduje się twoja miejscowość. Korzystając z informacji zawartych w powyższej tabeli oraz z map geologicznych i mapy hipsometrycznej, powiąż ukształtowanie powierzchni najbliższych okolic z określonymi wydarzeniami i procesami geologicznymi. Sporządź w zeszycie krótką notatkę na ten temat.

iikthmJDuA_d5e800

3. Ukształtowanie powierzchni Polski w liczbach

Na obszarze Polski wyraźnie przeważają nizinynizinaniziny. Zajmują one całą północną i środkową część kraju. WyżynywyżynaWyżyny obejmują pas na południowym wschodzie, a górygórygóry rozciągają się wzdłuż południowej granicy. Cechą charakterystyczną ukształtowania powierzchni Polski jest ogólne nachylenie terenu w kierunku z południowo‑wschodniego na północno‑zachodni. Wiele naszych rzek płynie w takim właśnie kierunku.

Podział powierzchni w zależności od wysokości nad poziomem morza przedstawia wykres zwany krzywą hipsograficznąkrzywa hipsograficznakrzywą hipsograficzną. Na osi pionowej oznaczone są wysokości bezwzględne, a na osi poziomej – ich procentowy udział w powierzchni ogólnej.

Polecenie 4

Z krzywej hipsograficznej Polski odczytaj, ile w przybliżeniu procent powierzchni kraju zajmują:

  • góry (wys. >500 m n.p.m.),

  • wyżyny (200–500 m n.p.m.),

  • niziny (0–200 m n.p.m.).

RCqjzdDN3oakM1
Źródło: Robert Wers, edycja: Krzysztof Jaworski, licencja: CC BY 3.0.

Kształt krzywej hipsograficznej informuje o rozkładzie wysokości bezwzględnych na danym obszarze. W przypadku Polski widać przede wszystkim bardzo dużą, płaską powierzchnię w kolorze zielonym, co jednoznacznie wskazuje na przewagę nizin. Wyżyn i gór jest stosunkowo mało, a góry wysokie (>2 tys. m n.p.m.) zajmują zaledwie ułamek procenta powierzchni Polski.

Polecenie 5

*Porównaj kształt krzywej hipsograficznej Polski z krzywymi dla kontynentów (rysunek poniżej). Który kontynent ma krzywą hipsograficzną najbardziej podobną do krzywej Polski, a który najbardziej odmienną? Czy potrafisz to wyjaśnić?

RIF8o8Ucl62MW1
Na ilustracji dziewięć krzywych hipsograficznych dla poszczególnych kontynentów, Polski i świata. Na wykresie kolorem zielonym oznaczono niziny, żółtym i pomarańczowym – wyżyny, a czerwonym góry. Krzywa dla świata obejmuje również głębokości oceanów.
Źródło: Tomorrow Sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.

Ciekawą informacją dotyczącą ukształtowania terenu jest średnia wysokość bezwzględna danego obszaru. Dla Polski jest ona bardzo niska i wynosi tylko 173 m n.p.m. Dla porównania na Słowacji to 440 m n.p.m., w Republice Czeskiej 430 m n.p.m., a dla obszaru całej Europy – 292 m n.p.m. Porównaj te wartości z wysokościami bezwzględnymi dla innych kontynentów (rysunek powyżej).

Polecenie 6

*Z dokładnej mapy hipsometrycznej lub z urządzenia GPS odczytaj wysokość nad poziomem morza swojej miejscowości i ustal, czy znajdujesz się powyżej czy poniżej średniej wysokości dla obszaru Polski.

Ciekawostka

Najniżej położony punkt Polski (1,8 m p.p.m.) znajduje się w miejscowości Raczki Elbląskie w depresjidepresjadepresji na Żuławach Wiślanych. Jest on oznaczony w terenie specjalną tablicą i stanowi swego rodzaju atrakcję turystyczną.

Rols7lmO9Dizx1
Źródło: Tomorrow Sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.
iikthmJDuA_d5e942

Podsumowanie

  • Na ukształtowanie powierzchni Polski wpływ miały geologiczne procesy wewnętrzne (procesy górotwórcze, procesy lądotwórcze, procesy wulkaniczne, trzęsienia ziemi) i zewnętrzne (wietrzenie, erozja, ruchy masowe, akumulacja).

  • Charakterystyczną cechą ukształtowania powierzchni Polski jest pasowość.

  • Pasy wyższe (góry, wyżyny, pojezierza) rozdzielone są pasami niższymi (nizinami, kotlinami).

  • W Polsce zdecydowanie przeważają niziny — zajmują ok. ¾ całego obszaru.

Praca domowa
Polecenie 7.1

Wydrukuj poniższą mapę, na której oznaczono granice pasów rzeźby terenu. Zamaluj każdy pas inną kredką zgodnie z hipsometryczną skalą barw – od „najniższych” ciemnozielonych, przez żółte i pomarańczowe, do „najwyższych” czerwonych i brązowych. Pamiętaj, że Niziny Środkowopolskie są wyższe od nizin nadmorskich, wyżyny są wyższe od pojezierzy, kotliny natomiast niższe od wyżyn, Karpaty za to wyższe od Sudetów itd. Na koniec czarnym cienkopisem podpisz każdy z pasów.

RhqsXyum1r8dd1
Pasy rzeźby terenu w Polsce
iikthmJDuA_d5e998

Słowniczek

depresja
depresja

obszar lądu położony poniżej poziomu morza

geologiczne procesy wewnętrzne (endogeniczne)
geologiczne procesy wewnętrzne (endogeniczne)

procesy kształtujące powierzchnię Ziemi, których energia pochodzi z wnętrza Ziemi; zaliczają się do nich:

  • procesy lądotwórcze i oceanotwórcze (ruchy epejrogeniczne),

  • procesy górotwórcze (ruchy orogeniczne),

  • trzęsienia ziemi,

  • procesy wulkaniczne

geologiczne procesy zewnętrzne (egzogeniczne)
geologiczne procesy zewnętrzne (egzogeniczne)

procesy kształtujące powierzchnię Ziemi, których źródłem jest energia słoneczna; zaliczają się do nich:

  • wietrzenie – rozdrabnianie skał pod wpływem czynników atmosferycznych,

  • ruchy masowe – przemieszczanie zwietrzeliny na stoku pod wpływem siły grawitacji,

  • erozja – niszczenie podłoża przez rzeki, lodowce, fale morskie, wiatry,

  • transport – przenoszenie produktów skalnych,

  • akumulacja – osadzanie produktów skalnych

góry
góry

obszar leżący powyżej 500 m n.p.m.; charakterystyczne są duże wysokości względne i strome stoki; teren silnie pofałdowany, choć miejscami mogą występować obszary płaskie, tzw. równie

krzywa hipsograficzna
krzywa hipsograficzna

wykres liniowy przedstawiający podział powierzchni danego obszaru według wysokości nad poziomem morza; powierzchnie pod linią wykresu mają kolory hipsometryczne, dzięki czemu łatwiej zinterpretować cały wykres

nizina
nizina

płaski lub lekko pofałdowany teren sięgający do wysokości ok. 200–300 m n.p.m.; w Polsce do nizin zaliczają się również pojezierza, których najwyższe wzniesienia przekraczają 300 m n.p.m.

wyżyna
wyżyna

obszar położony na wysokościach od ok. 200 m n.p.m. do ok. 500 m n.p.m.; w Polsce wyżyny sięgają nieco powyżej 600 m n.p.m. (Łysica w Górach Świętokrzyskich); w niektórych miejscach na świecie wyżyny osiągają nawet kilka tysięcy metrów wysokości bezwzględnej (np. Wyżyna Tybetańska, Wyżyna Meksykańska, Wyżyna Abisyńska); o przynależności danego obszaru do wyżyn decydują wysokości względne, które są tu znacznie mniejsze niż w górach, toteż powierzchnia terenu jest słabiej pofałdowana; do wyżyn zaliczają się również tzw. płaskowyże, czyli obszary płaskie leżące powyżej 200 m n.p.m.

iikthmJDuA_d5e1156

Zadania

Ćwiczenie 1
R1ZNruGk40WEu1
zadanie interaktywne
Źródło: Robert Wers, Blandyna Zajdler, licencja: CC BY 3.0.
Ćwiczenie 2
R1MzaxQs3vac71
zadanie interaktywne
Źródło: Robert Wers, Blandyna Zajdler, licencja: CC BY 3.0.
Ćwiczenie 3
R1c27KoJoOLbo1
zadanie interaktywne
Źródło: Robert Wers, Blandyna Zajdler, licencja: CC BY 3.0.
Ćwiczenie 4
R1eHyQB8mS1Qq1
zadanie interaktywne
Źródło: Robert Wers, Blandyna Zajdler, licencja: CC BY 3.0.
Ćwiczenie 5
RfljCWp707MA31
zadanie interaktywne
Źródło: Robert Wers, Blandyna Zajdler, licencja: CC BY 3.0.
Ćwiczenie 6
RnrVe4tSavI5k1
zadanie interaktywne
Źródło: Robert Wers, Blandyna Zajdler, licencja: CC BY 3.0.
Ćwiczenie 7
R26ogcMVRXHDS1
zadanie interaktywne
Źródło: Robert Wers, Blandyna Zajdler, licencja: CC BY 3.0.
Ćwiczenie 8
R1DsPMAqAeGP61
zadanie interaktywne
Źródło: Robert Wers, Blandyna Zajdler, licencja: CC BY 3.0.