Wróć do informacji o e-podręczniku Wydrukuj Pobierz materiał do PDF Pobierz materiał do EPUB Pobierz materiał do MOBI Zaloguj się, aby dodać do ulubionych Zaloguj się, aby skopiować i edytować materiał

Kiedy kilkanaście tysięcy lat temu ostatnie zlodowacenie pokrywało obszar dzisiejszych pojezierzy, Niziny Środkowopolskie były wolne od lądolodu. Znajdowały się na jego przedpolu, w tzw. strefie peryglacjalnej. Zachodziły tam zewnętrzne procesy geologiczne wpływające na rzeźbę terenu, która ukształtowała się podczas wcześniejszych zlodowaceń.

RsCfaUD4mJ4xP1
Źródło: Kolanin (http://commons.wikimedia.org), public domain.
Już wiesz
  • co to są Niziny Środkowopolskie;

  • jakie były zasięgi zlodowaceń na ziemiach polskich;

  • co to są i jak przebiegają zewnętrzne procesy geologiczne;

  • co oznacza termin „rzeźba staroglacjalna”.

Nauczysz się
  • wskazywać na mapie regiony wchodzące w skład Nizin Środkowopolskich;

  • opisywać przebieg kształtowania się rzeźby terenu nizin;

  • wymieniać główne formy terenu na Nizinach Środkowopolskich;

  • charakteryzować klimat, hydrografię, gleby i roślinność regionu;

  • wskazywać zależności między składnikami środowiska przyrodniczego Nizin Środkowopolskich;

  • opisywać krajobraz staroglacjalny.

iGiSJ0o71A_d5e211

1. Położenie i ukształtowanie Nizin Środkowopolskich

Niziny Środkowopolskie zajmują blisko 1/3 powierzchni naszego kraju. Rozciągają się szerokim, nieregularnym pasem w kierunku północny wschód – południowy zachód na południe od pasa pojezierzy.
W obrębie Nizin Środkowopolskich wyróżnia się kilka dużych krain geograficznych – Nizinę Mazowiecką, Nizinę Wielkopolską, Nizinę Śląską oraz Nizinę Podlaską i Polesie. Taki podział jest w pewnym stopniu zgodny z podziałem na makroregiony wyznaczone przez Kondrackiego, jednak obejmuje mniej jednostek tego rzędu.

Polecenie 1

Korzystając z mapy makroregionów geograficznychiGiSJ0o71A_d458e130makroregionów geograficznych i map zamieszczonych poniżej, wskaż różnice między regionalizacją Kondrackiego a ogólnie przyjętym podziałem Nizin Środkowopolskich.

Warto wiedzieć

Większość Nizin Środkowopolskich zalicza się do Niżu ŚrodkowoeuropejskiegoiGiSJ0o71A_d458e143Niżu Środkowoeuropejskiego. Jedynie Nizina Północnopodlaska i Polesie stanowią część Niżu Wschodnioeuropejskiego, a konkretnie Niżu Wschodniobałtycko‑Białoruskiego.

Północną granicę Nizin Środkowopolskich wyznacza zasięg zlodowacenia północnopolskiego, który jest jednocześnie południową granicą pojezierzy. Natomiast za południową granicę pasa nizin można przyjąć zasięg zlodowacenia środkowopolskiego. Wyznaczony w ten sposób obszar Nizin Środkowopolskich znajdował się:

  • na przedpolu lodowca w czasie ostatniego zlodowacenia;

  • pod lądolodem w czasie dwóch wcześniejszych zlodowaceń (środkowopolskiego i południowopolskiego);

  • poza zasięgiem alpejskich ruchów górotwórczych .

Polecenie 2

Korzystając z map powyżej i mapy zasięgów zlodowaceń, porównaj przebieg północnej i południowej granicy Nizin Środkowopolskich z zasięgami odpowiednich zlodowaceń. Wskaż największe różnice w ich przebiegu.

RiAmOlz0SfqbP1
Źródło: Wydawnictwo Edukacyjne Wiking, licencja: CC BY 3.0.

Podczas ostatniego zlodowacenia na Nizinach Środkowopolskich panowały surowe warunki klimatyczne, w których następowało zrównywanie oraz obniżanie powstałych wcześniej glacjalnych i fluwioglacjalnych form terenu, czyli denudacja. Intensywne było m.in. wietrzenie mrozowe powodujące rozkruszanie skał na skutek zamarzania wody w szczelinach. Jednocześnie tworzyły się nowe formy terenu, np. wydmy śródlądowe budowane z piasków wywianych z osadów wodnolodowcowych. W bezpośrednim sąsiedztwie czoła lądolodu gromadziły się wody rzek, które odpływały zgodnie z nachyleniem terenu. Dłuższy postój lodowca sprawiał, że wzdłuż jego czoła powstawała szeroka dolina o płaskim dnie – pradolina. W pasie nizin zaznacza się kilka odcinków pradolin, np. Warszawsko‑Berlińska, Głogowsko‑Barucka, Baryczy, Biebrzy‑Narwi. Pradoliny wskazują jednocześnie zasięgi poszczególnych faz i stadiałów zlodowaceń.

Polecenie 3

Korzystając z mapy utworów czwartorzędowych, wskaż pradoliny na Nizinach Środkowopolskich. Korzystając z mapy hipsometrycznej, odczytaj nazwy rzek, które dziś płyną tymi pradolinami.

R8CdlTEjfNDCx1
Źródło: Wydawnictwo Edukacyjne Wiking, licencja: CC BY 3.0.

Nizina Mazowiecka jest największa ze wszystkich naszych krain nizinnych. W jej obrębie, zgodnie z podziałem Kondrackiego, wyróżnić można trzy strefy o różnym ukształtowaniu terenu:

  • północną – równinną, płaską lub lekko pofałdowaną, co jest wynikiem silnej denudacji;

  • środkową – szerokie, płaskodenne obniżenia Kotliny Warszawskiej i doliny Wisły, w których miejscami utworzyły się duże wydmy śródlądowe;

  • południową – pofałdowaną dawnymi wzgórzami morenowymi, np. Wzniesieniami Łódzkimi czy Wysoczyzną Rawską.

Na Nizinie Podlaskiej dominują tereny płaskie, równinne, które lokalnie urozmaicone są morenowymi wzniesieniami ostańcowymi. Ważnymi składnikami tamtejszego ukształtowania terenu są szerokie doliny rzeczne:

  • dolina Bugu – dzieli Nizinę Podlaską na Nizinę Północnopodlaską i Nizinę Południowopodlaską;

  • dolina Biebrzy – stanowi fragment pradoliny Biebrzy‑Narwi;

  • dolina Wieprza – wykorzystuje pradolinę Wieprz‑Krzna, której odcinek jest granicą między Podlasiem a Polesiem.

Na Nizinie Wielkopolskiej przeważają zdenudowane wysoczyzny morenowe. Ukształtowanie terenu jest słabo urozmaicone. Nie ma ani większych wzniesień, ani dolin rzecznych. Dopiero na południu zaznaczają się duże płaskodenne obniżenia terenu – Kotlina Żmigrodzka i Milicka. Jednak wg Kondrackiego nie zaliczają się one do Niziny Wielkopolskiej podobnie jak znajdujący się dalej na południe długi Wał Trzebnicki, stanowiący modelowy przykład moreny czołowej.
Po drugiej stronie Wału Trzebnickiego położona jest Nizina Śląska. W środkowej jej części, wzdłuż doliny Odry, rozciągają się płaskie tereny równin morenowych. Na południowym wschodzie powstały duże formy akumulacji wiatrowej – piaszczyste wydmy śródlądowe Równiny Opolskiej i pokrywy lessowe Płaskowyżu Głubczyckiego. Wydmy utworzyły się też na zachodzie, na Nizinie Śląsko‑Łużyckiej.

Polecenie 4

Na mapie hipsometrycznej wskaż duże formy terenu (mezoregiony) charakteryzujące ukształtowanie powierzchni Nizin Środkowopolskich.

iGiSJ0o71A_d458e130
iGiSJ0o71A_d458e143
iGiSJ0o71A_d5e360

2. Klimat, wody, gleby, roślinność i zwierzęta Nizin Środkowopolskich

Klimat Nizin Środkowopolskich, podobnie jak w przypadku pobrzeży i pojezierzy, cechuje się wzrostem kontynentalizmu w kierunku wschodnim. Dotyczy to zwłaszcza różnic temperatury między latem a zimąiGiSJ0o71A_d458e198różnic temperatury między latem a zimą – latem są podobne na całych nizinach, ale zimą na wschodzie jest zdecydowanie chłodniej.

Warto zwrócić tu uwagę na obszar Niziny Śląskiej, gdzie występują najwyższe średnie temperatury roczne i najdłuższy okres wegetacyjny w PolsceiGiSJ0o71A_d458e210okres wegetacyjny w Polsce – miejscami nawet powyżej 230 dni w roku. Jest to wynik korzystnego położenia geograficznego tego regionu:

  • na południu, czyli w strefie większego promieniowania słonecznego;

  • za barierą Sudetów, które często ograniczają napływ chłodnego powietrza związanego z frontami atmosferycznymi;

  • z dala od kontynentalnych mrozów w zimie.

Przez obszar Nizin Środkowopolskich płyną wszystkie największe rzeki naszego kraju. Część z nich wykorzystuje pradoliny, część jednak tworzy własne doliny, które mogą osiągać znaczne rozmiary, np. dolina Wisły, Odry, Warty, Bugu, Narwi. Odgrywają one istotną rolę w rzeźbie terenu, szczególnie właśnie na nizinach, ponieważ często są jedynym urozmaiceniem rozległych, płaskich powierzchni.
Na Nizinach Środkowopolskich prawie nie ma jezior naturalnych. Jedyne ich skupisko – małe jeziorka o pochodzeniu krasowym – występuje na Polesiu Lubelskim. Pozostałe nieliczne jeziora to na przykład starorzecza w dolinach rzecznych albo małe bezodpływowe stawy na terenach podmokłych. Terenów podmokłych na nizinach mamy całkiem sporo. Największy ich kompleks znajduje się na Podlasiu w dolinie rzeki Biebrzy – to tzw. Bagna Biebrzańskie. Mokradła spotkać też można w wielu miejscach na Polesiu oraz w Kotlinach: Warszawskiej, Milickiej, Żmigrodzkiej.

Warto wiedzieć

Jeziorami często nazywane są też duże zbiorniki sztuczne. Na Nizinach Środkowopolskich jest ich kilka, np. Jezioro Zegrzyńskie, Jezioro Siemianowskie, Jezioro Sulejowskie, Jezioro Turawskie, Jeziorsko. Powstały one w wyniku spiętrzenia wód rzecznych poprzeczną tamą. Spełniają różne funkcje, m.in. przeciwpowodziowe, retencyjne, rekreacyjne.
Małe sztuczne zbiorniki wodne zazwyczaj nazywane są stawami. Najczęściej służą do hodowli ryb, ale mogą mieć też inne funkcje, np. przeciwpowodziową lub rekreacyjną. W Polsce najwięcej rybnych stawów hodowlanych znajduje się w Kotlinie Milickiej.

Pod powierzchnią Nizin Środkowopolskich występują wody podziemne. Mogą one znajdować się na różnych głębokościach, przy czym najpłycej zalegają w obniżeniach terenu, np. w dolinach rzek (na terenach podmokłych sięgają powierzchni ziemi). W Kotlinie Warszawskiej specyficzny układ warstw skalnych – przepuszczających i nieprzepuszczających wodę – przyczynił się do powstania niecki artezyjskiej, na dnie której wody podziemne znajdują się pod ciśnieniem hydrostatycznym. Dzieje się tak dlatego, ponieważ wody spłynęły przepuszczalną warstwą piasków i żwirów na znaczną głębokość, a znajdująca się powyżej nieprzepuszczalna warstwa iłów i węgli brunatnych uniemożliwia odpływ. Jeśli przebije się (przewierci) warstwę nieprzepuszczalną, to wody podziemne na skutek działania ciśnienia samoczynnie wypłyną na powierzchnię. Tak właśnie działają studnie artezyjskie.

Rdh1bTpJ1XMhv1
Niecka artezyjska w Kotlinie Warszawskiej
Polecenie 5

Na rysunku powyżej wskaż miejsca, w których należy dokonać odwiertu, aby woda podziemna samoczynnie wznosiła się w odwiercie i pojawiała na niewielkiej głębokości poniżej powierzchni. Wskaż też miejsca, w których wiercenia nie przyniosą takiego efektu.

Na równinnych obszarach Nizin Środkowopolskich dominują słabe gleby bielicowe i płowe. W dolinach rzecznych i innych wilgotnych obniżeniach terenu występują lepsze gleby bagienne, mady, a miejscami też bardzo dobre czarne ziemie. Wyjątkowym regionem jest Nizina Śląska, gdzie zgromadziło się najwięcej dobrych gleb. W okolicach Wrocławia mamy dużo czarnych ziem, mad i gleb brunatnych. Natomiast na Płaskowyżu Głubczyckim na grubej pokrywie lessowej wytworzyły się gleby najlepsze – czarnoziemy.
Niziny Środkowopolskie były wykorzystywane rolniczo ze względu na korzystny klimat i płaski, dostępny teren. Dlatego na obszarze tym wykarczowana została niemal cała roślinność naturalna. Zachowały się tylko nieliczne większe kompleksy leśne, w tym najcenniejszy z nich – Puszcza Białowieska na Nizinie Podlaskiej. Jest to unikatowy na skalę europejską naturalny las pierwotny. Tworzą go drzewostany liściaste i mieszane z udziałem dębu, grabu, brzozy, olszy, jesionu, lipy, a ponadto sosny i świerka. W lesie tym żyją żubry oraz inne zwierzęta, m.in. jelenie, sarny, dziki, lisy, wilki, rysie.

ReEjgKu0Hp7EN1
panorama wirtualna Białowieski Park Narodowy
Białowieski Park Narodowy

Na północ od Puszczy Białowieskiej znajduje się Puszcza Knyszyńska z lasami iglastymi i mieszanymi porastającymi niewielkie wzgórza morenowe. Na zachód od niej rozciąga się duży, płaski obszar Bagien Biebrzańskich porośnięty trawami, trzcinami i turzycami, wśród których swoje siedliska mają ptaki wodne oraz inne zwierzęta lubiące wilgotne środowisko – bobry, wydry, łosie.

Rc3FuHSnD8qyW1
Panorama Biebrzański Park Narodowy
Biebrzański Park Narodowy

Poza Podlasiem większe kompleksy leśne – Bory Stobrawskie i Bory Dolnośląskie – mamy na Nizinie Śląskiej. Polesie Lubelskie porastają zabagnione Lasy Sobiborskie. Na Nizinie Mazowieckiej występują mniejsze kompleksy, np. Puszcza Kampinoska i Puszcza Kozienicka, a także Puszcza Kurpiowska, którą tworzą tereny leśno‑łąkowe. Na Nizinie Mazowieckiej i Wielkopolskiej lasów jest bardzo mało.

R1Z8KN9v9IrVt1
Źródło: Wydawnictwo Edukacyjne Wiking, licencja: CC BY 3.0.
R13bl19jzKCNM1
Wycieczka wirtualna po Puszczy Kampinoskiej
Źródło: PANORAMIX, licencja: CC BY 3.0.
Polecenie 6

Korzystając z mapy powyżej i wiedzy zdobytej wcześniej, wyjaśnij przyczyny nierównomiernego rozmieszczenia lasów na Nizinach Środkowopolskich.

iGiSJ0o71A_d458e198
iGiSJ0o71A_d458e210
iGiSJ0o71A_d5e483

3. Typy krajobrazów naturalnych na Nizinach Środkowopolskich

Na Nizinach Środkowopolskich występuje krajobraz staroglacjalny strefy peryglacjalnej. Dominują tam rozległe, bezleśne, płaskie lub lekko pofałdowane równiny denudacyjne. Miejscami są one poprzecinane większymi lub mniejszymi dolinami rzecznymi będącymi w niektórych przypadkach pradolinami. Na bazie pradolin utworzyły się też płaskodenne kotliny. Monotonny krajobraz Nizin Środkowopolskich urozmaicają wały ostańcowych wzgórz morenowych oraz wypłaszczone wzniesienia piaszczystych wydm śródlądowychpokryw lessowych.

RJRznnwCv2IFh1
Źródło: Wydawnictwo Edukacyjne Wiking, licencja: CC BY 3.0.
Polecenie 7

Korzystając z mapy powyżej, opisz rozmieszczenie głównych składników krajobrazu naturalnego Nizin Środkowopolskich.

Polecenie 8

Wyjaśnij, w jaki sposób powstały krajobrazy widoczne na zdjęciach powyżej.

iGiSJ0o71A_d5e532

Podsumowanie

  • Niziny Środkowopolskie zajmują około 1/3 powierzchni naszego kraju.

  • Główne krainy geograficzne w pasie nizin to Nizina Mazowiecka, Nizina Podlaska, Nizina Wielkopolska, Nizina Śląska, Polesie Lubelskie.

  • Rzeźba terenu Nizin Środkowopolskich ma charakter staroglacjalny, tzn. została najpierw ukształtowana przez dawne zlodowacenia, a potem, w czasie ostatniego zlodowacenia, kiedy nie była pokryta lądolodem, geologiczne procesy zewnętrzne przyczyniły się do zrównania jej powierzchni (denudacji).

  • Główne formy ukształtowania terenu na Nizinach Środkowopolskich to równiny denudacyjne, ostańcowe wzgórza morenowe, doliny rzeczne i pradoliny oraz kotliny.

  • Klimat Nizin Środkowopolskich cechuje się wzrostem kontynentalizmu w kierunku wschodnim. Na Nizinie Śląskiej, dzięki korzystnemu jej położeniu, jest zdecydowanie najcieplej.

  • Przez Niziny Środkowopolskie przepływają niemal wszystkie największe nasze rzeki, których doliny często są istotnym urozmaiceniem płaskiego terenu.

  • Na nizinach jest bardzo mało jezior; jedyne większe ich skupisko występuje na Polesiu Lubelskim.

  • Kotlina Warszawska to niecka artezyjska, w której po przewierceniu warstwy skał nieprzepuszczalnych woda podziemna samoczynnie wypływa na powierzchnię.

  • W pasie nizin dominują słabe gleby bielicowe i płowe. Wyjątkiem jest Nizina Śląska, gdzie jest dużo dobrych gleb – brunatnych, czarnych ziem i czarnoziemów.

  • Na Nizinach Środkowopolskich występuje bardzo mało lasów. Większe ich kompleksy to Puszcza Białowieska i Knyszyńska na Podlasiu oraz Bory Dolnośląskie i Stobrawskie na Śląsku.

  • Typowym krajobrazem Nizin Środkowopolskich są płaskie, bezleśne tereny.

Praca domowa
Polecenie 9.1

Uzupełnij tabelę.

Charakterystyczne cechy środowiska przyrodniczego Nizin Środkowopolskich

Cechy środowiska przyrodniczego

Nizina Śląska

Nizina Wielkopolska

Nizina Mazowiecka

Nizina Podlaska

Rzeźba terenu

Wody

Klimat

Gleby

Roślinność

Polecenie 9.2

Przypomnij, jakie parki narodowe i inne cenne obszary chronione występują na Nizinach Środkowopolskich. Zapisz w zeszycie ich nazwy oraz wynotuj, co jest tam głównie chronione.

Zobacz także

Jak lodowce i lądolody przekształcają powierzchnię Ziemi?iQPnA8S8vDJak lodowce i lądolody przekształcają powierzchnię Ziemi?
Współczesna rzeźba Polski a dawne wydarzenia geologiczneiikthmJDuAWspółczesna rzeźba Polski a dawne wydarzenia geologiczne
Wpływ zlodowaceń na rzeźbę Polskiibv7iXNGUEWpływ zlodowaceń na rzeźbę Polski
Cechy klimatu PolskiiKAvfw8TYYCechy klimatu Polski
Wody powierzchniowe i podziemne w Polsceidz3kbLYuCWody powierzchniowe i podziemne w Polsce
Zróżnicowanie gleb i roślinności na obszarze Polskiig0DrBcVI8Zróżnicowanie gleb i roślinności na obszarze Polski
Geograficzne regiony PolskiiS7jkMgAKPGeograficzne regiony Polski

iGiSJ0o71A_d5e642

Zadania

Ćwiczenie 1
R1QkAtFmO2W391
zadanie interaktywne
Źródło: Robert Wers, licencja: CC BY 3.0.
Ćwiczenie 2
R1YAUVc1FJ02B1
zadanie interaktywne
Źródło: Robert Wers, licencja: CC BY 3.0.
Ćwiczenie 3
RWjVjTeZZd4Nv1
zadanie interaktywne
Źródło: Robert Wers, licencja: CC BY 3.0.
Ćwiczenie 4
RHS55uDQhnb7l1
zadanie interaktywne
Źródło: Robert Wers, licencja: CC BY 3.0.
Ćwiczenie 5
R1Q3zoImuICZW1
zadanie interaktywne
Źródło: Robert Wers, licencja: CC BY 3.0.
Ćwiczenie 6
R1H8G6k06Gqfm1
zadanie interaktywne
Źródło: Robert Wers, licencja: CC BY 3.0.
Ćwiczenie 7
R147epR35mtn51
zadanie interaktywne
Źródło: Robert Wers, licencja: CC BY 3.0.