Wróć do informacji o e-podręczniku Wydrukuj Pobierz materiał do PDF Pobierz materiał do EPUB Pobierz materiał do MOBI Zaloguj się, aby dodać do ulubionych Zaloguj się, aby skopiować i edytować materiał Ten materiał nie może być udostępniony

Jest takie powiedzenie, że kropla drąży skałę. Oznacza ono, że działając powoli, początkowo nie widać efektów, ale z czasem osiąga się doskonałe wyniki. Czy to jednak możliwe, żeby woda rzeczywiście zmieniła kształt skały? Oczywiście. Wiele przykładów rzeźbienia skał przez wodę znajdziemy na polskich wyżynach.

Już wiesz
  • jakie są podstawowe formy terenu;

  • jak ukształtowane są pobrzeża, pojezierza i niziny.

Nauczysz się
  • opisywać proces rozpuszczania skał przez wodę;

  • oceniać wartość turystyczną wyżyn;

  • omawiać gospodarcze wykorzystanie polskich wyżyn.

iE24e0wD74_d5e192

1. Krajobraz polskich wyżyn

Obszary leżące na wysokościach bezwzględnych większych niż niziny i o niewielkich wysokościach względnych nazywamy wyżynami. Wyżyny w Polsce leżą przeważnie na wysokości 200–400 m n.p.m., choć są miejsca, gdzie poszczególne wzniesienia przekraczają nawet 600 m n.p.m. Na tej podstawie wyróżniono trzy wielkie wyżyny: Wyżynę Śląsko‑Krakowską, Wyżynę MałopolskąWyżynę Lubelską (z Roztoczem). Na Wyżynie Śląsko‑Krakowskiej można wyróżnić mniejsze regiony: Wyżynę Śląską i Wyżynę Krakowsko‑Częstochowską. Teren wyżyn jest w większości falisty i pagórkowaty. Jedynie na Wyżynie Śląskiej przeważają tereny równinne.

R1brkG1yPW0Jd1
Aktywna mapa Polski z zaznaczonymi pasami poszczególnych krajobrazów Polski. Od północy są to kolejno pas: pobrzeży, pojezierzy, nizin środkowopolskich, wyżyn, kotlin podgórskich, gór.
Pasowy układ regionów geograficznych w Polsce

Najwyżej położony fragment Wyżyny Małopolskiej to Góry Świętokrzyskie. Ich najwyższy szczyt – Łysica – osiąga wysokość 612 m n.p.m. Większość wierzchołków jest jednak znacznie niższa. Różnice wysokości względnych są niewielkie, dlatego cały obszar zaliczany jest do wyżyn. Twarde skały tworzące najwyższe partie Gór Świętokrzyskich, czyli Łysogór, uległy częściowo niszczącym siłom warunków atmosferycznych i rozpadły się, formując rumowiska. W Górach Świętokrzyskich nazywa się je gołoborzamigołoborzegołoborzami.

ROZIhLqNRJyD01
Panorama trzysta sześćdziesiąt stopni wykonana na tarasie widokowym na Łysej Górze. Animacja obraca się sama. Można ją zatrzymać poruszać nią w swoim tempie. Można zmieniać kierunek. W niektórych miejscach umieszczono piktogramy informujące, że można przeczytać tam opis. Na dole przyciski do nawigacji i miniaturowa mapka Polski. Na mapie Polski zlokalizowano Łysą Górę.
Gołoborze na zboczu Łysej Góry powstało na skutek działania odmiany wietrzenia fizycznego – tzw. wietrzenia mrozowego na piaskowce kwarcytowe, powodując ich rozpad na drobne, ostro zakończone bloki
iE24e0wD74_d5e244

2. Zjawiska i formy krasowe

Częścią Wyżyny Śląsko‑Krakowskiej jest Wyżyna Krakowsko‑Częstochowska, gdzie najłatwiej zaobserwować formy krasoweformy krasoweformy krasowe będące efektem rozpuszczania wapieni i niektórych innych skał przez wodę. Na skutek tego skały przyjmują zadziwiające kształty. Pod ziemią natomiast wymywane są coraz szersze szczeliny, które stopniowo łączą się, tworząc jaskinie. Gdy stropy jaskiń zapadają się, to na powierzchni powstają różnych rozmiarów zagłębienia, zwane lejami krasowymilej krasowylejami krasowymi. Skały, których nie zniszczyła woda, nazywamy ostańcamiostaniecostańcami.
Czasami, głównie w jaskiniach, możemy zaobserwować zwisające ze stropu sople skalne (stalaktytystalaktytstalaktyty) oraz nacieki narastające coraz wyżej z dna jaskini (stalagmitystalagmitstalagmity), a także kolumny łączące podłoże ze stropem jaskini (stalagnatystalagnatstalagnaty).

RIsLl5B0zVtPx1
Wycieczka wirtualna po Jaskini Raj w Chęcinach
Jaskinia Raj – wapienna jaskinia krasowa położona w Górach Świętokrzyskich, bogata w różnorodne formy krasu podziemnego
Zjawiska krasowe1
Doświadczenie 1

Wykazanie wpływu wody zawierającej kwas na skały.

Co będzie potrzebne
  • 3 szklane naczynia,

  • ocet,

  • kreda,

  • wapień,

  • kawałek granitu.

Instrukcja
  1. Umieść w jednym naczyniu okruch skały wapiennej i oblej go niewielką ilością octu. Obserwuj, co się dzieje.

  2. W drugim naczyniu umieść okruch granitu i oblej go octem. Obserwuj, co się dzieje.

  3. W trzecim naczyniu umieść okruch kredy i również oblej octem. Obserwuj, co się dzieje.

Podsumowanie

Jeżeli na powierzchni skały obserwujesz zmiany, to znaczy, że rozpuszcza się ona pod wpływem kwasu znajdującego się w occie. Jeżeli brak jest jakiejkolwiek reakcji w kontakcie kwasu ze skałą, to znaczy, że minerały, z których się składa, są odporne na działanie kwasów.

Ciekawostka

Skały wapienne Wyżyny Krakowsko‑Częstochowskiej powstały z mułu naniesionego przez wodę morską, z wapiennych skorupek i szkieletów zwierząt oraz substancji odłożonych przez mikroorganizmy. Wszystkie te organizmy żyły w morzu w okresie geologicznym zwanym jurą. Z tego powodu stosowana jest inna nazwa tej krainy – Jura Krakowsko‑Częstochowska.

Ważne!

Tworzenie się form naciekowych w jaskiniach jest procesem powolnym, trwającym tysiące lat. Dlatego nie wolno ich niszczyć. Pamiętajmy o tym podczas zwiedzania jaskiń.

iE24e0wD74_d5e344

3. Znaczenie wyżyn

Część powierzchni wyżyn użytkowana jest rolniczo. Wyżyna Lubelska słynie z rolnictwa wykorzystującego żyzne czarnoziemy. Lasy na wyżynach są na ogół niewielkie i rozproszone. Jednym z najładniejszych jest Puszcza Jodłowa w Górach Świętokrzyskich.

RPltnEYYQt3IC1
Wąwozy lessowe powstają w wyniku wymywania lessu przez wodę. Mają na ogół płaskie dno i strome zbocza

Polskie wyżyny należą do najbardziej atrakcyjnych pod względem turystycznym obszarów naszego kraju. Znajduje się tu wiele parków narodowych, rezerwatów i okazałych zabytków. Na Wyżynie Krakowsko‑Częstochowskiej można zwiedzić zamki warowne tworzące tzw. Szlak Orlich Gniazd. Popularnym sposobem spędzania czasu w okolicach Gór Świętokrzyskich i na Wyżynie Krakowsko‑Częstochowskiej jest wspinaczka skałkowa.

iE24e0wD74_d5e401

Podsumowanie

  • W Polsce wyróżniamy trzy duże wyżyny: Wyżynę Śląsko‑Krakowską, Wyżynę Małopolską i Wyżynę Lubelską. Częścią Wyżyny Małopolskiej są Góry Świętokrzyskie. Wyżynę Śląsko‑Krakowską dzielimy na Wyżynę Śląską i Wyżynę Krakowsko‑Częstochowską.

  • Na Wyżynie Krakowsko‑Częstochowskiej można obserwować formy krasowe będące skutkiem rozpuszczania skał przez wodę.

  • Na Wyżynie Lubelskiej panują dobre warunki dla rozwoju rolnictwa.

  • Wyżyny są też obszarem atrakcyjnym turystycznie.

Praca domowa
Polecenie 1.1

Korzystając z dowolnych źródeł, przygotuj plakat o jednym z parków narodowych leżących na wyżynach. Opisz jego położenie, narysuj przykładowe rośliny i zwierzęta tam występujące. Umieść również informacje o innych ciekawych obiektach znajdujących się na tym terenie.

Zobacz także

Zajrzyj do zagadnień pokrewnych:
Rzeźbiarze krajobrazu
Jaki kształt może mieć powierzchnia Ziemi?

iE24e0wD74_d5e471

Słowniczek

gołoborze
gołoborze

używana w Górach Świętokrzyskich nazwa rumowiska skalnego składającego się z odłamków skalnych

formy krasowe
formy krasowe

formy powstające na skutek oddziaływania wody (najczęściej zakwaszonej) na skały wapienne

lej krasowy
lej krasowy

okrągłe lub owalne zagłębienie terenu powstałe na skutek procesów krasowych zachodzących w skałach

ostaniec
ostaniec

skalne wzniesienie często o stromych lub pionowych ścianach

stalagmit
stalagmit

naciek jaskiniowy w kształcie słupa narastającego od dna jaskini krasowej, powstający na skutek wytrącania się związków wapnia z wody kapiącej ze stropu

stalagnat
stalagnat

naciek jaskiniowy w kształcie kolumny, powstający po połączeniu stalaktytu ze stalagmitem

stalaktyt
stalaktyt

naciek jaskiniowy w kształcie sopla zwisającego ze stropu jaskini, powstający na skutek wytrącania się związków wapnia z kapiącej wody

iE24e0wD74_d5e608

Zadania

Ćwiczenie 1
RAJ6I5v3y6jbj1
zadanie interaktywne
Źródło: Andrzej Boczarowski, licencja: CC BY 3.0.
Ćwiczenie 2
RHhOvIUrUZtQt1
zadanie interaktywne
Źródło: Andrzej Boczarowski, licencja: CC BY 3.0.
Ćwiczenie 3
RGHEtESnMLtAQ1
zadanie interaktywne
Źródło: Andrzej Boczarowski, licencja: CC BY 3.0.
Ćwiczenie 4
R1P5eCRFBMS1O1
zadanie interaktywne
Źródło: Andrzej Boczarowski, licencja: CC BY 3.0.
Ćwiczenie 5
RIvZJUPTFJvKJ1
zadanie interaktywne
Źródło: Andrzej Boczarowski, licencja: CC BY 3.0.
Ćwiczenie 6
R1LaoRUMyYa3Q1
zadanie interaktywne
Źródło: Andrzej Boczarowski, licencja: CC BY 3.0.