Wróć do informacji o e-podręczniku Wydrukuj Pobierz materiał do PDF Pobierz materiał do EPUB Pobierz materiał do MOBI Zaloguj się, aby dodać do ulubionych Zaloguj się, aby skopiować i edytować materiał Ten materiał nie może być udostępniony

Gdy zanurzysz metalową łyżeczkę w gorącej herbacie, po pewnym czasie łyżeczka rozgrzewa się tak bardzo, że nie możesz już jej dotknąć. Zupełnie inaczej zachowuje się łyżeczka wykonana z plastiku. Dlaczego jedna substancja nagrzewa się szybciej, a inna – wolniej? Ciekawe, jak zachowują się inne ciała stałe? Co jeszcze je różni?

R2yzfBJxFPV6v1
Ciała stałe mają ustalony kształt i twardą powierzchnię
Już potrafisz
  • stwierdzić, że ciała mają budowę cząsteczkową;

  • stwierdzić, że następstwem oddziaływań międzycząsteczkowych są trzy stany skupienia: gazowy, ciekły i stały;

  • podzielić ciała ze względu na właściwości mechaniczne na: sprężyste, plastyczne i kruche;

  • wyrazić gęstość jako stosunek masy do objętości ciała;

  • odczytać gęstość ciał z tablic fizycznych.

Nauczysz się
  • dzielić ciała stałe ze względu na ich właściwości fizyczne;

  • podawać przykłady ciał sprężystych, plastycznych i kruchych;

  • opisywać budowę krystaliczną ciała stałego na przykładzie kryształu soli kuchennej;

  • wyjaśniać właściwości elektryczne i cieplne ciał stałych;

  • hodować kryształy.

iw10fM3vWY_d5e189

1. Co to jest ciało stałe

Właściwości fizyczne ciał stałych, gazów i cieczy wynikają głównie z różnic w ich budowie cząsteczkowej. Gdy próbujesz ścisnąć lub rozciągnąć monetę, okazuje się, że nie jesteś w stanie tego zrobić (przynajmniej w żaden zauważalny sposób).

Cząsteczki (atomy) tworzące ciała stałe znajdują się w niewielkiej odległości od siebie i silnie na siebie oddziałują. Przy ściskaniu dominuje oddziaływanie odpychające, a przy rozciąganiu – przyciągające. Ostatecznie cząsteczki (atomy) ciał stałych drgają wokół ustalonych położeń równowagi.

R1OsRkMQAWj6X1
Ważne!

Ciała stałe zachowują określoną objętość.

Istnieją jednak materiały takie jak plastelina lub guma, których kształt można z łatwością zmienić.

RwWt5qYzbzPHl1
Zapamiętaj!

Zmiana kształtu ciała stałego nie wpływa na jego objętość.

Ćwiczenie 1
R1C4LnlRegBBY1
zadanie interaktywne
iw10fM3vWY_d5e248

2. Ciała sprężyste, plastyczne i kruche

Przyłożenie siły zewnętrznej do danego ciała powoduje jegoodkształcenieodkształcenieodkształcenie. Gdy przyczyna wywołująca naprężenie ustanie, ciało może powrócić do swojego stanu początkowego lub ulec trwałej zmianie. Pod wpływem siły zewnętrznej ciało może również pęknąć lub zostać złamane.

Głównym elementem konstrukcyjnym zabawki widocznej na zdjęciu (drążka pogo) jest sprężyna. Po usunięciu przyłożonej siły wraca ona do swojego dawnego kształtu – jej odkształcenie nie jest więc trwałe. Taką właściwość fizyczną ciał nazywamy sprężystościąsprężystośćsprężystością.

RBT3gxyltFJF11
Drążek pogo
sprężystość
sprężystość

– właściwość fizyczna ciał oznaczająca, że ciało powraca do swojego pierwotnego kształtu i wymiaru po ustaniu działania zewnętrznej siły odkształcającej, najczęściej niezbyt dużej, która to odkształcenie wywołała.

Niektóre substancje (takie jak modelina) pod wpływem sił zewnętrznych ulegają trwałemu odkształceniu. Usunięcie zewnetrznej siły nie powoduje powrotu ciała do pierwotnego kształtu.

RGKTxyh5i3n6g1
Figurka z modeliny jako przykład trwałego odkształcenia ciała

Plastyczność ciałplastycznośćPlastyczność ciałczęsto wykorzystujemy w praktyce, np. plastyczność gliny pozwala na wytwarzanie dzbanków i zastaw stołowych o niezwykłych kształtach.
Podobnie jest ze sprężyną – jeżeli za bardzo się ją rozciągnie, to nie powróci ona już do swojego pierwotnego kształtu, ponieważ została przekroczona granica sprężystości i sprężyna odkształciła się się w sposób trwały.

plastyczność
plastyczność

– właściwość fizyczna ciał oznaczająca, że ciało stałe pod wpływem zewnętrznej siły odkształcającej ulega trwałemu odkształceniu.

Pod wpływem nawet słabych odkształceń niektóre ciała pękają lub się krusząkruchośćsię kruszą. Dzieje się tak np. ze szkłem, ceramiką lub kredą.

kruchość
kruchość

– właściwość fizyczna ciała, która polega na tym, że pod wpływem zewnętrznej siły odkształcającej materiał pęka lub się kruszy (ulega trwałemu odkształceniu).

Zapamiętaj!

Nie ma wyraźnego podziału na ciała sprężysteciała sprężystesprężyste, plastyczneciała plastyczneplastycznekrucheciała kruchekruche. Ma on charakter umowny i zależy od wielkości siły, która odkształca dane ciało.

Ciekawostka

W fizyce do określenia twardości substancji używa się skali Mohsa. Skala ta ma charakter porównawczy, tzn. porównujemy twardość badanego ciała z twardością minerału będącego odnośnikiem na skali twardości. Każdym minerałem o określonej twardości odczytanej ze skali można porysować minerał poprzedzający go na tej skali.

Twardość ciał według skali Mohsa

bibliography_iw10fM3vWY_d796t524

Nazwa minerału

1

talk

minerał daje się z łatwością zarysować paznokciem

2

gips

minerał daje się zarysować paznokciem

3

kalcyt

minerał daje się z łatwością zarysować miedzianym drutem

4

fluoryt

minerał daje się z łatwością zarysować ostrzem noża

5

apatyt

minerał daje się z trudem zarysować ostrzem noża

6

ortoklaz

minerał daje się zarysować stalą narzędziową (np. pilnikiem)

Minerał nie daje się zarysować nożem ani stalą narzędziową

7

kwarc

minerałem można zarysować szkło

8

topaz

minerałem można z łatwością zarysować szkło

9

korund

minerałem można ciąć szkło, minerał daje się zarysować diamentem

10

diament

minerałem można zarysować korund, minerał daje się zarysować tylko innym diamentem

Ćwiczenie 2
RRbUPV4veVp5k1
zadanie interaktywne
iw10fM3vWY_d5e371

3. Przewodnictwo elektryczne

Niektóre materiały świetnie nadają się jako przewody elektryczne, a inne zabezpieczają nas przed skutkami porażenia prądem elektrycznym.

R1FvZjaK95t6B1
Przewód domowej instalacji elektrycznej
R7M1qjzuWX4PU1
Przekrój przewodu domowej instalacji elektrycznej

Przewód elektryczny składa się z wewnętrznej żyły, wykonanej najczęściej z miedzi lub aluminium, oraz zewnętrznej osłony nazywanej izolacją. Żyła przewodzi prąd elektryczny, a izolacja, wykonana z tworzywa sztucznego (np. PVCPVCPVC), pełni funkcję ochronną.

Co sprawia, że miedź jest dobrym przewodnikiem prądu elektrycznego, a tworzywo sztuczne PVC wcale go nie przewodzi?
Niektóre ciała stałe bardzo dobrze przewodzą prąd elektryczny, w ich wnętrzu znajduje się dużo elektronów swobodnych. Ciała takie nazywamyprzewodnikami prądu elektrycznegoprzewodnik elektrycznyprzewodnikami prądu elektrycznego. Inne ciała, które nie posiadają elektronów swobodnych i nie przewodzą prądu elektrycznego, nazywamyizolatoramiizolator elektrycznyizolatorami.

przewodnik elektryczny
przewodnik elektryczny

– ciało, które dobrze przewodzi prąd elektryczny, np. miedź, aluminium, srebro.

izolator elektryczny
izolator elektryczny

– ciało, które nie przewodzi prądu elektrycznego, np. tworzywo sztuczne, guma, porcelana.

Własności elektryczne ciał stałych
Obserwacja 1

Wykazać, że ciała stałe mogą być dobrymi przewodnikami lub izolatorami prądu elektrycznego.

Co będzie potrzebne
  • ogniwo 1,5 V lub bateria 4,5 V;

  • trzy przewody z zaciskami;

  • żarówka 1,5 V lub 4,5 V w oprawce (dopasowana woltażem do używanej baterii lub ogniwa);

  • przedmioty poddawane testom na przewodnictwo elektryczne (plastikowa łyżeczka, nóż metalowy, kartka papieru, moneta itp.).

Instrukcja
  1. Połącz wszystkie elementy zgodnie z poniższym rysunkiem.

    R1cqz5DBLJM1s1

  2. Zaobserwuj, co się będzie działo, gdy w miejsce noża umieścisz kolejno pozostałe przedmioty..

Podsumowanie

Obserwowane ciała stałe możemy podzielić na dwie grupy. Do pierwszej zaliczymy przedmioty, które przewodziły prąd elektryczny (żaróweczka w obwodzie się świeciła), do drugiej – te, które go nie przewodziły (żarówka się nie zaświeciła). W ten sposób dokonaliśmy podziału badanych ciał na przewodniki i izolatory prądu elektrycznego.

Zapamiętaj!

Ze względu na właściwości elektryczne ciała stałe możemy podzielić na dwie grupy: przewodniki i izolatory prądu elektrycznego.

Ćwiczenie 3
R8sd8MWbBbACn1
zadanie interaktywne
iw10fM3vWY_d5e512

4. Przewodnictwo cieplne ciał stałych

Ciała stałe mogą być nie tylko przewodnikami lub izolatorami prądu elektrycznego, lecz także dobrymi lub złymi przewodnikami ciepła. Przewodniki cieplne to materiały, które mogą transportować duże ilości ciepła. Do tej grupy należą przede wszystkim metale i diament. Materiały, które słabo przewodzą ciepło, nazywamy izolatorami cieplnymi. Dobrymi izolatorami cieplnymi są drewno i większość tworzyw sztucznych.

1
Doświadczenie 1

Który z materiałów jest izolatorem, a który dobrym przewodnikiem ciepła?

Co będzie potrzebne
  • kubek lub menzurka;

  • łyżka drewniana;

  • łyżka metalowa;

  • łyżka plastikowa;

  • trzy koraliki;

  • masło.

Instrukcja
  1. Użyj odrobiny masła i na końcu uchwytu każdej łyżeczki przylep po jednym koraliku.

  2. Sprawdź, czy na każdej łyżeczce znajduje się mniej więcej taka sama ilość masła. Ustaw badane przedmioty pionowo w kubku, tak by opierały się one o krawędź naczynia (łyżeczki muszą być skierowane uchwytami do góry).

  3. Nalej do kubka gorącej wody, tak aby badane przedmioty zostały zanurzone na głębokość około ośmiu centymetrów.

  4. Praktyczne uwagi:

    1. masło nie może być zamarznięte;

    2. doświadczenie nie wyjdzie w upalny dzień, gdy masło będzie zbyt miękkie.

Podsumowanie

Odpadł jedynie koralik przytwierdzony do metalowej łyżeczki. Stało się tak, ponieważ metal jest dobrym przewodnikiem ciepła. Drewno i plastik są izolatorami cieplnymi, dlatego masło mocujące koraliki do łyżeczek się nie roztopiło – koraliki pozostały na swoich miejscach.

Materiałów dobrze przewodzących ciepło używamy wszędzie tam, gdzie zależy nam na szybkim przepływie energii cieplnej ze źródła. Dlatego na procesory komputerów naklejamy specjalną pastę przewodzącą i duże metalowe radiatory.
Cylindry i głowice silników spalinowych wykonane są z aluminium lub żeliwa (żelaza z niewielkimi domieszkami innych pierwiastków). Dzięki temu temperatura tych urządzeń lub ich elementów nie rośnie nadmiernie, bo ciepło jest szybko odprowadzane na zewnątrz. Z kolei metalowe dna patelni i garnków pozwalają szybko doprowadzić ciepło do przyrządzanych potraw.
Często jednak ten przepływ ciepła chcemy powstrzymać. Używamy wtedy materiałów źle przewodzących ciepło (izolatorów). Ściany budynków oklejamy styropianem lub płytami wykonanymi z wełny mineralnej, by zmniejszyć koszty ogrzewania pomieszczeń. Uchwyty patelni i garnków wykonujemy z drewna lub tworzyw źle przewodzących ciepło, co chroni nas przed oparzeniem. W chłodne dni zakładamy kilka warstw odzieży, na wakacjach zaś pod namiotami śpimy na karimacie, a nie na gołej ziemi.

R1AGzwYJND52c1
Izolatory cieplne znalazły zastosowanie między innymi do produkcji kombinezonów chroniących przed wysokimi temperaturami

Uważny obserwator dostrzeże, że dobre przewodniki ciepła wykorzystywane są w kuchni (materiały, z których wytwarza się garnki), w żelazkach lub częściach chłodnic samochodowych.

Zapamiętaj!

Zwykle dobre przewodniki ciepła są również dobrymi przewodnikami prądu elektrycznego (np. metale).

Ciekawostka

W przypadku niektórych stopów metali możemy zauważyć zjawisko tzw. pamięci kształtu. Gdy zmienimy kształt ciała w niskiej temperaturze, to po jego ogrzaniu do temperatury pokojowej wraca ono do formy, jaką miało przed odkształceniem.

iw10fM3vWY_d5e625

5. Budowa krystaliczna ciał stałych

Ciała zbudowane są z atomów, jonów lub cząsteczek. W niektórych ciałach są one rozmieszczone bardzo regularnie. Jeśli znamy położenie kilku atomów lub cząsteczek w takim ciele, jesteśmy w stanie przewidzieć położenie kolejnych. Gdy połaczymy je ze sobą za pomocą linii, uzyskamy pewną strukturę geometryczną, nazywanąsiecią krystalicznąsieć krystalicznasiecią krystaliczną. Jeżeli regularna sieć zajmuje całą przestrzeń ciała, to ma ono budowę monokrystaliczną, jeśli zaś ciało składa się z dużej liczby małych kryształków – polikrystaliczną.

RUusWESDvlETb1
Kryształ soli kuchennej NaCl
Zapamiętaj!

Sól kamienna jest kryształem jonowym.

Sól kamienna, składnik większości potraw, ma jony tworzące regularną sieć krystaliczną. Każdy jon sodu (NaIndeks górny +) otoczony jest przez sześć atomów chloru (ClIndeks górny -) i odwrotnie: każdy jon chloru otoczony jest przez sześć jonów sodu. Ze względu na ich ścisłą strukturę trudno jest zmienić odległości między nimi, a tym samym wpłynąć na zmianę objętości lub kształtu kryształu. Temperatura topnienia soli jest wysoka – wynosi 801°C.

RBWbXaXEjuP6O1
Polecenie 1

Zastosuj się do wskazówek zawartych w filmie i spróbuj wyhodować własny kryształ.

RdYkxb0nMBlUA1
Polecenie 2

Obejrzyj uważnie film. Postaraj się wskazać w swoim najbliższym otoczeniu przykłady ciał stałych o budowie krystalicznej.

Budową krystaliczną charakteryzuje się wiele ciał, m.in. metale, sole, diament, grafit i cukier.

Ciekawostka

Ciała krystaliczneciała krystaliczneCiała krystaliczne mogą być zbudowane z atomów tego samego pierwiastka, lecz charakteryzować się odmiennymi właściwościami, np. diament i grafit zbudowane są z atomów węgla. Tworzą one jednak różne struktury, co powoduje, że grafit jest bardzo kruchy i przewodzi prąd elektryczny, natomiast diament to najtwardszy minerał na świecie, który nie przewodzi prądu elektrycznego.

iw10fM3vWY_d5e695

6. Ciała bezpostaciowe

Nie wszystkie substancje tworzące ciała stałe mają strukturę krystaliczną. Część z nich charakteryzuje się nieuporządkowaną strukturą cząsteczkową. Ciała takie nazywamy bezpostaciowymiciała bezpostaciowebezpostaciowymi lub amorficznymi.

R13EupenafAIe1
Różnice w budowie pomiędzy ciałami bezpostaciowymi (a) i krystalicznymi (b)

Przykładami ciał amorficznych są: szkło, guma, tworzywa sztuczne i niektóre minerały.

RcUyqDBaZPq0B1
Ciekawostka

Okazuje się, że struktura krystaliczna lub amorficzna nie jest jednoznacznie przypisana do danego materiału. Jeśli ciecz, która po zamarznięciu tworzy strukturę polikrystaliczną, zestalimy bardzo szybko przez gwałtowne ochłodzenie, to struktura krystaliczna nie zdąży się utworzyć i ciało stałe będzie miało strukturę bezpostaciową.

iw10fM3vWY_d5e746

Podsumowanie

  • Właściwości fizyczne ciał stałych, gazów i cieczy wynikają głównie z różnic w ich budowie cząsteczkowej. Cząsteczki (atomy) tworzące ciała stałe znajdują się w niewielkiej odległości od siebie i są ze sobą silnie związane.

  • Ciała stałe zachowują swój kształt i swoją objętość.

  • Zmiana kształtu ciała stałego nie wpływa na jego objętość.

  • Sprężystość jest właściwością fizyczną ciał polegającą na tym, że ciało powraca do swojego pierwotnego kształtu i wymiaru po ustaniu działania zewnętrznej siły odkształcającej.

  • Plastyczność to właściwość fizyczna ciał polegająca na tym, że ciało stałe pod wpływem siły zewnętrznej ulega trwałemu odkształceniu.

  • Kruchość to właściwość fizyczna ciała polegająca na tym, że pod wpływem siły zewnętrznej materiał pęka lub się kruszy.

  • Nie ma wyraźnego podziału na ciała sprężyste, plastyczne i kruche. Podział ten ma charakter umowny i zależy od wielkości siły działającej na dane ciało.

  • Ze względu na właściwości elektryczne ciała stałe możemy podzielić na dwie grupy: przewodniki i izolatory prądu elektrycznego.

  • Ciała stałe mogą być dobrymi lub złymi przewodnikami ciepła.

  • Zwykle dobre przewodniki elektryczności sa dobrymi przewodnikami ciepła (np. metale).

  • Niektóre ciała stałe zbudowane są z atomów, jonów lub cząsteczek wykazujących regularne rozmieszczenie w przestrzenni. Jeśli znamy położenie jednego atomu lub cząsteczki, jesteśmy w stanie przewidzieć położenie kolejnych. Gdy połączymy je wszystkie ze sobą za pomocą linii, uzyskamy pewną strukturę geometryczną nazywaną siecią krystaliczną.

  • Sól kamienna to przykład ciała o budowie krystalicznej.

  • Nie wszystkie substancje tworzące ciała stałe mają strukturę krystaliczną. Część z nich charakteryzuje się nieuporządkowaną strukturą cząsteczkową. Ciała takie nazywamy bezpostaciowymi lub amorficznymi.

  • Szkło to przykład ciała amorficznego.

Praca domowa
Polecenie 3.1

Opisz różnice w budowie wewnętrznej między kryształem a ciałem bezpostaciowym i podaj po dwa przykłady każdego z rodzajów tych ciał.

Polecenie 3.2

Czy dobre przewodniki prądu elektrycznego są równocześnie dobrymi przewodnikami ciepła?

Polecenie 3.3

Opisz pojęcie sieci krystalicznej. Spróbuj wymyślić własną sieć krystaliczną.

Polecenie 3.4

Czym różnią się ciała sprężyste, plastyczne i kruche?

Polecenie 3.5

Który materiał wykorzystałbyś do zabezpieczenia uchwytu patelni: izolator czy dobry przewodnik ciepła? Uzasadnij swoją odpowiedź.

Zobacz także

Zajrzyj do zagadnień pokrewnych:

iw10fM3vWY_d5e842

Słowniczek

ciała bezpostaciowe
ciała bezpostaciowe

– ciała stałe, w których atomy lub cząsteczki ułożone są w chaotyczny sposób i nie tworzą sieci krystalicznej.

ciała kruche
ciała kruche

– ciała, które pod wpływem przyłożonej siły kruszą się w wyniku rozerwania wiązań między ich cząsteczkami lub atomami.

ciała krystaliczne
ciała krystaliczne

– ciała stałe, w których atomy lub cząsteczki są ułożone w regularny sposób i tworzą sieć krystaliczną.

ciała plastyczne
ciała plastyczne

– ciała, które pod wpływem przyłożonej siły zmieniają swój kształt, a po ustaniu jej działania nie wracają do stanu początkowego.

ciała sprężyste
ciała sprężyste

– ciała, które pod wpływem przyłożonej siły zmieniają swój kształt, a po ustaniu jej działania wracają do stanu początkowego.

ciało stałe
ciało stałe

– ciało zbudowane z cząsteczek lub atomów ułożonych bardzo blisko siebie; ma określony kształt i stałą objętość.

granica sprężystości
granica sprężystości

– graniczna wartość siły, po przekroczeniu której ciało nie powróci już do swojego pierwotnego kształtu, mimo że siła, która spowodowała odkształcenie, przestała już działać (odkształcenie jest trwałe).

monokryształ
monokryształ

– kryształ posiadający uporządkowaną strukturę w całej objętości.

odkształcenie
odkształcenie

– zmiana kształtu ciała, a często również jego objętości pod wpływem siły zewnętrznej lub temperatury. Odkształcenie może być sprężyste, gdy po ustaniu naprężenia ciało powraca do stanu początkowego, lub plastyczne – gdy jest trwałe.

polikryształ
polikryształ

– kryształ składający się z małych monokryształów o zupełnie przypadkowej orientacji. Większość substancji krystalicznych to polikryształy.

PVC
PVC

– rodzaj tworzywa sztucznego, polichlorek winylu.

sieć krystaliczna
sieć krystaliczna

– struktura utworzona z regularnie ułożonych cząsteczek lub atomów w ciałach stałych.

iw10fM3vWY_d5e1053

Zadania

Ćwiczenie 4
RMChe8xQaAUqF1
zadanie interaktywne
Ćwiczenie 5
RkMiGKEEAJv2Q1
zadanie interaktywne
Ćwiczenie 6
R13Jg2jxD7crt1
zadanie interaktywne