Wróć do informacji o e-podręczniku Wydrukuj Pobierz materiał do PDF Pobierz materiał do EPUB Pobierz materiał do MOBI Zaloguj się, aby dodać do ulubionych Zaloguj się, aby skopiować i edytować materiał Ten materiał nie może być udostępniony
R1bNL0cfKpeoA

Potop szwedzki

Oblężenie Jasnej Góry
Mathiasrex, Oblężenie Jasnej Góry, Wikimedia Commons, licencja: CC BY 3.0

Rzeczpospolita i Szwecja w XVI wieku

Na początku XVI wieku Polska i Szwecja nie miały wspólnej granicy, dlatego ich kontakty nie były zbyt intensywne. Jednak gdy w drugiej połowie XVI wieku nad Bałtykiem wybuchła wojna o bogatą krainę zwaną Inflantami (dzisiejszą Łotwę i Estonię), Polska i Litwa zaczęły zwracać coraz większą uwagę na Szwecję. Ostatniego polskiego króla z dynastii Jagiellonów, Zygmunta Augusta, i króla szwedzkiego połączył wówczas wspólny cel. Obaj obawiali się wzmocnienia Księstwa Moskiewskiego, które próbowało zdobyć dostęp do Morza Bałtyckiego i zająć Inflanty. Ostatecznie wojna o tę prowincję zakończyła się porażką cara moskiewskiego Iwana Groźnego. Północną część Inflant (Estonię) zajęli Szwedzi. Część południową przejęła Rzeczpospolita. Oba kraje uzyskały wówczas granicę lądową. Efektem współdziałania Szwecji i Rzeczypospolitej było zawarte wówczas małżeństwo królewicza szwedzkiego Jana Wazy z Katarzyną Jagiellonką, córką króla polskiego Zygmunta Starego.

Polecenie 1

Przyjrzyj się drzewu genealogicznemu Zygmunta III Wazy, a następnie wykonaj ćwiczenie.

REHqXKvZvCNr71
Drzewo genealogiczne Zygmunta III Wazy
Contentplus.pl sp. z o.o., Drzewo genealogiczne Zygmunta III Wazy, licencja: CC BY 3.0
Ćwiczenie 1
RQrtCc4dh7bZz1
zadanie interaktywne
Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.
Polecenie 2

Przyjrzyj się mapom, a następnie wykonaj ćwiczenie.

Ćwiczenie 2
RrszvWzgTD3jG1
zadanie interaktywne
Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.

Kiedy to było?

RaY124F4uzh3n11
Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0
j0000008FSB5v32_000EX001

Zygmunt III Waza królem Rzeczypospolitej

RMRAb60wGB3gf1
Kolumna Zygmunta
Alina Zienowicz, Kolumna Zygmunta, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 3.0

1587 roku, po śmierci Stefana Batorego, podczas trzeciej wolnej elekcji królem obrano królewicza szwedzkiego Zygmunta III z dynastii Wazów. Dla szlachty ważne było pokrewieństwo młodego króla z Jagiellonami. Matka Zygmunta III była siostrą Zygmunta Augusta. Wybór szwedzkiego królewicza miał na celu zacieśnienie związków między Polską, Litwą i Szwecją. Po śmierci ojca, przebywający na stałe w Krakowie, Zygmunt udał się na krótko do swojej ojczyzny i koronował na króla Szwecji. Jednak nie był on popularny wśród szwedzkich poddanych. Po powrocie Zygmunta do Polski w Szwecji w jego imieniu rządził królewski stryj książę Karol. Wkrótce okazało się, że książę ma ochotę zdobyć tron dla siebie. W 1599 roku sejm szwedzki zdetronizował (pozbawił tronu) Zygmunta III, a nowym królem został Karol IX.

Ćwiczenie 3
R1PzcfvNktg0s1
zadanie interaktywne
Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.
JPOL_E3_E4_Dodatkowyopiszasobow

W Warszawie król zamieszkał w dawnej siedzibie książąt mazowieckich, którą na jego rozkaz przebudowano. Zamek Królewski był nie tylko siedzibą władców, ale odbywały się tu też obrady sejmów. Miasto rozrastało się i piękniało. Mieszkał tu król, odbywały się sejmy i wolne elekcje.

RyAVcCL9Q2VNI1
Warszawa, Zamek Królewski
Alina Zienowicz, Warszawa, Zamek Królewski, Fotografia, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 3.0
j0000008FSB5v32_000EX002

Wazowie na polskim tronie

Zygmunt III nie pogodził się nigdy z utratą szwedzkiej korony. On, jak i jego dwaj synowie Władysław IVJan Kazimierz, rządzili Rzecząpospolitą w latach 1587‑1668. Przez cały czas swego panowania starali się odzyskać szwedzki tron. Uważali się za prawowitych królów Szwecji. Szwedzi jednak nie chcieli powrotu polskich Wazów, dlatego między Rzecząpospolitą a Szwecją wybuchały konflikty. Szczególnie ważny dla obu państw był spór o kontrolę nad portami bałtyckimi. Odbywający się w nich handel pozwalał na czerpanie ogromnych zysków. Zyski te mogło zagarnąć państwo, które miało przewagę na Morzu Bałtyckim.

JPOL_E3_E4_Dodatkowyopiszasobow
Zygmunt III Waza
RUHd9H2dinKdb
Portret konny króla Zygmunta III Wazy
Peter Paul Rubens, Portret konny króla Zygmunta III Wazy, ok. 1624, Olej na płótnie, Nationalmuseum, domena publiczna

Zygmunt III Waza

Król szwedzki, polski, wielki książę litewski. Syn Jana Wazy i Katarzyny Jagiellonki. W Szwecji został zdetronizowany i pozbawiony władzy na rzecz swego stryja Karola IX. Zygmunt nigdy nie uznał tego aktu i do końca życia używał tytułu króla szwedzkiego, który przejęli jego synowie. Był najdłużej panującym w Polsce władcą elekcyjnym (1587–1632).

JPOL_E3_E4_Dodatkowyopiszasobow
Władysław IV Waza
R15IC53dRvLep
Władysław IV Waza
Peter Paul Rubens, Władysław IV Waza, 1624, Olej na płótnie, Zamek na Wawelu, domena publiczna

Władysław IV Waza

Najstarszy syn Zygmunta III Wazy, wybrany na tron polski po śmierci swego ojca w 1632 roku. Na okres jego panowania przypadły (jeśli nie liczyć krótkiej wojny z Moskwą w latach 1632–1634) długie lata pokoju, dlatego jego rządy były wspominane później przez szlachtę jako bardzo szczęśliwe. Król dbał o rozwój kultury i sztuki. Był zakochany w muzyce, miał wspaniały zespół operowy. Zmarł w 1648 roku. Jego jedyny syn zmarł jeszcze jako dziecko.

JPOL_E3_E4_Dodatkowyopiszasobow
Jan Kazimierz Waza
RzrOoY2w4AXfY
Jan Kazimierz Waza
Daniel Schultz, Jan Kazimierz Waza, ok. 1660, Olej na płótnie, domena publiczna

Jan Kazimierz Waza

Drugi z synów Zygmunta III. Został wybrany na króla przez szlachtę po śmierci starszego brata Władysława IV. Nie rządził jednak tak szczęśliwie, jak brat. Na okres jego panowania przypadło wielkie powstanie Kozaków na Ukrainie, wojny z Moskwą i ze Szwecją. Do tego doszły zamieszki wewnętrzne. Ciągłe wojny doprowadziły kraj do ogromnego zniszczenia. Nie może więc dziwić, że Jan Kazimierz nie był wśród szlachty popularnym królem. W 1668 roku abdykował (zrzekł się tronu) i wyjechał do Francji, gdzie zmarł w 1672 roku.

Ciekawostka

Na początku XVII wieku wojnę w Inflantach rozpoczęli Szwedzi. Karol IX próbował zdobyć największe miasto Inflant – Rygę. Został jednak pokonany przez wojska Rzeczypospolitej, dowodzone przez znakomitego litewskiego wodza Jana Karola Chodkiewicza w bitwie pod Kircholmem1605 roku. Było to jedno z najwspanialszych zwycięstw wojsk Rzeczypospolitej w dziejach. Hetman Chodkiewicz miał do dyspozycji zaledwie 3600 żołnierzy, gdy siły szwedzkie, dowodzone przez Karola IX, liczyły około 11 tysięcy ludzi. Straty szwedzkie były ogromne, dochodziły do 9 tysięcy zabitych. Sam król szwedzki miał i tak wiele szczęścia, ponieważ uniknął niewoli. Na zwycięstwo złożyły się zdolności litewskiego dowódcy i znakomite wyszkolenie armii, jaką miała Rzeczpospolita.

R122QRrlOFWrU
Jan Karol Chodkiewicz
domena publiczna
j0000008FSB5v32_00000038

Potop szwedzki

Do największej wojny doszło w latach 1655–1660. Wówczas Szwedzi najechali -”zalali wojskami” - Rzeczpospolitą. Najazd ten znany jest w historii pod nazwą potopu szwedzkiego. Ówczesny władca Szwecji Karol X Gustaw chciał zmusić Jana Kazimierza do zrzeczenia się tytułu króla szwedzkiego.

Potężne armie szwedzkie w 1655 roku wkroczyły do osłabionej wieloletnimi wojnami (z Kozakami, Tatarami i Moskwą) Rzeczypospolitej. Szlachta, zniechęcona do Jana Kazimierza i jego rządów, początkowo masowo poddawała się Szwedom. W ten sposób Szwedzi zajęli prawie cały obszar Rzeczypospolitej. Osamotniony Jan Kazimierz musiał uciekać z kraju na Śląsk.

Polecenie 3
  • Odczytaj nazwę morza, nad którym leżały Rzeczpospolita i Szwecja.

  • Odczytaj nazwy trzech portów bałtyckich.

  • Wskaż kierunki, z których Szwedzi zaatakowali Rzeczpospolitą.

  • Odczytaj nazwy miast zdobytych przez Szwedów.

  • Wskaż na mapie Śląsk i powiedz, czy znajdował się w granicach Rzeczypospolitej.

RV9LsYaNdFLX81
Rzeczpospolita w pierwszej połowie XVII wieku i potop szwedzki
Krystian Chariza i zespół,
Ćwiczenie 4
RPj94Moh7TK1U1
zadanie interaktywne
Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.
j0000008FSB5v32_00000040

Obrona klasztoru na Jasnej Górze

Przełomowy momentem okazała się próba zdobycia przez Szwedów klasztoru na Jasnej Górze koło Częstochowy (listopad‑grudzień 1655 roku). Było to bardzo ważne miejsce dla Polaków i cel pielgrzymek do przechowywanego tam wizerunku Matki Boskiej. Odwagą wykazał się ojciec Augustyn Kordecki, który przez sześć tygodni kierował obroną klasztoru. Ostatecznie Szwedzi klasztoru nie zdobyli.

Polecenie 4

Opisz sytuację przedstawioną na obrazie.

uzupełnij treść
R1EjoZgnBBYlg1
Obrona Jasnej Góry 1655
January Suchodolski, Obrona Jasnej Góry 1655, domena publiczna
Ciekawostka

Jasna Góra była nie tylko klasztorem, ale i nowoczesną twierdzą, jedną z najważniejszych na granicy Polski i Śląska. Zbudowana była według najnowocześniejszych założeń obronnych. Posiadała na rogach cztery bastiony, na których umieszczono silną artylerię. Fortecy pilnowała silna załoga, wzmocniona okoliczną szlachtą i mieszczanami. Zdobycie takiej twierdzy było bardzo trudne i wymagało długiego oblężenia.

j0000008FSB5v32_000EX003

Obrona Rzeczypospolitej

Oblężenie Jasnej Góry nie miało znaczenia dla losów wojny, jednak wywołało oburzenie w społeczeństwie polskim. Dodatkowo rabunki wojsk szwedzkich sprawiły, że szlachta szybko zrozumiała swój błąd. Jan Kazimierz wrócił do kraju, a cała ludność Rzeczypospolitej – ze Stefanem Czarnieckim na czele – porwała się do walki z najeźdźcami. Walki trwały kilka lat, ale w końcu Szwedzi zostali zmuszeni do opuszczenia ziem polskich i litewskich. W 1660 roku podpisano pokój w Oliwie. Inflanty przypadły Szwedom, a Jan Kazimierz zrzekł się pretensji do tronu szwedzkiego, ale mógł do końca życia tytułować się królem szwedzkim. Szwecja obiecała dotrzymać wolności handlu na Bałtyku. Pokój ten ostatecznie zakończył wojny między Rzecząpospolitą a Szwedami.

Polecenie 5

Zapoznaj się z tekstem źródłowym i wykonaj polecenia:

  • Opisz zachowanie szwedzkich żołnierzy na zajętych terenach Rzeczypospolitej.

  • Wymień przestępstwa popełnione przez Szwedów.

Roczniki miasta Łowicza pisane w latach 1648–1659Andrzej Kazimierz Cebrowski
Andrzej Kazimierz Cebrowski Roczniki miasta Łowicza pisane w latach 1648---1659

Najpierw część żołnierzy szwedzkich, która została się do obrony zamku i miasta, gdy król [król szwedzki Karol X Gustaw] z wojskiem dalej po całym królestwie grasował, zajęła prawie wszystkie domy. Musieliśmy, choć niechętnie, żywić ich i konie. Broń wszystkim odebrali, niektórych wypędzili z domów, innym zabrali wszystkie sprzęty i co miesiąc brali z każdego domu podatki nie do zniesienia [...]. Nie szczędzili i świątyń, najpierw całkiem zburzyli klasztor bonifratrów [...], potem zrównali z ziemią kościół św. Jana Chrzciciela [...], zabrali szaty kościelne, kielichy, krzyże, świeczniki itp. [...] Z organów powyrywali piszczałki, ludzi przebywających w kościele pobili i ograbili, wreszcie pół miasta spalili.

j0000008FSB5v32_00000_BIB_001Andrzej Kazimierz Cebrowski, Roczniki miasta Łowicza pisane w latach 1648–1659, [w:] Marek Ferenc, Epoka nowożytna. Teksty źródłowe. Tematy lekcji i zagadnienia do historii w szkole średniej, Kraków 2001, s. 129–130.
JPOL_E3_E4_Dodatkowyopiszasobow

Portret Stefana Czarnieckiego z XVII wieku. Wojsko polskie było znacznie gorzej uzbrojone niż szwedzka armia, dlatego nie miało dużych szans w bezpośrednim starciu. Czarniecki zdecydował się na tzw. wojnę szarpaną, czyli atakowanie małych oddziałów wroga z zaskoczenia.

RuYajbGLDeBiT
Stefan Czarniecki
Maciej Szczepańczyk, Stefan Czarniecki, XVII w., Fotografia, Muzeum Lubelskie, domena publiczna
j0000008FSB5v32_00000056

Skutki potopu

Skutki kilkuletniej wojny ze Szwecją były dla Rzeczypospolitej bardzo dotkliwe. Szwedzi rabowali wszystko, co tylko zdołali przetransportować do swojego kraju: meble, stroje, kosztowności, broń, obrazy. Rabowano i niszczono miasta, rezydencje magnackie, dwory, folwarki i wsie. Głód i choroby przyczyniły się do spadku liczby ludności. Rzeczpospolita długie lata podnosiła się ze zniszczeń.

JPOL_E3_E4_Dodatkowyopiszasobow
R1DESnKOUfLAb1
Zamek w Ujeździe został zniszczony podczas potopu szwedzkiego
Agnieszka Kwiecień, Ujazd, zespół zamku Krzyżtopór, XVII w. Dziedziniec, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 3.0
JPOL_E3_E4_Dodatkowyopiszasobow
Ciekawostka

Szwedzi zrabowane dobra transportowali rzekami. Część przewożonych skarbów wpadała do wody. Ostatnio w Warszawie, kiedy opadła woda w Wiśle, ukazały się rzeźby zrabowane przez Szwedów.

j0000008FSB5v32_0000005H

Podsumowanie

JPOL_E3_E4_Dodatkowyopiszasobow
1
Ćwiczenie 5
R1dWNrqbJ8qfT1
zadanie interaktywne
Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.
JPOL_E3_E4_Dodatkowyopiszasobow

Polecenia

  1. Opowiedz o przyczynach wojen Rzeczypospolitej ze Szwecją w XVII wieku.

  2. Wyjaśnij, co i dlaczego nazwano potopem szwedzkim.

  3. Powiedz, jakie skutki dla Rzeczypospolitej miał konflikt w latach 1655‑1660.