Wróć do informacji o e-podręczniku Wydrukuj Pobierz materiał do PDF Pobierz materiał do EPUB Pobierz materiał do MOBI Zaloguj się, aby dodać do ulubionych Zaloguj się, aby skopiować i edytować materiał Ten materiał nie może być udostępniony
R1aS84BT9n0vQ

Tyran albo geniusz. Imperium Napoleona

Napoleon przed Sfinksem
Jean-Léon Gérôme, Napoleon przed Sfinksem, ok. 1868, domena publiczna
1
Ćwiczenie 1
RT0CAo1daYg1L1
zadanie interaktywne
Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.

Kiedy to było?

R163YvwwKixo711
Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0
j0000008UZB3v25_000EX001

Droga na szczyty władzy

Kariera, która stała się udziałem Napoleona Bonapartegoj0000008UZB3v25_000tp001Napoleona Bonapartego, niezamożnego Korsykanina, była możliwa tylko w społeczeństwie odmienionym przez rewolucję. Jednak zdecydowały o tym talenty militarne i polityczne człowieka, który świadomie związał swoje losy z Francją i w wieku zaledwie 24 lat uzyskał stopień generała. Umiał dostrzec to, że rewolucja francuska nie była wydarzeniem, lecz procesem historycznym, w którym dopiero po zwycięstwie zaczyna się walka, jak twierdził wybitny pisarz francuski, Wiktor Hugo. Napoleon potrafił wykorzystywać nadarzające się okazje do awansu. Był człowiekiem pragmatycznym, a zarazem osobą o szerokich horyzontach i genialnym umyśle.
W czasie rządów jakobińskich Bonaparte obronił port w Tulonie, przełamując oblężenie Brytyjczyków, a także krwawo stłumił powstanie rojalistów, czyli zwolenników monarchii Burbonów, w Paryżu. W 1796 roku otrzymał naczelne dowództwo nad armią francuską we Włoszech. Austria władała północną częścią Półwyspu Apenińskiego, ale Napoleon w krótkim czasie rozgromił stacjonujące tam wojska austriackie i zapewnił Francji kontrolę nad tym ważnym obszarem.

Ciekawostka

Już w czasie kampanii włoskiej Napoleon nakazał publikować gazety informujące o wygranych bitwach, a później powtórzył tę metodę w Egipcie (o tym, dlaczego tam się udał, przeczytasz poniżej). Jak miał się wyrazić, cztery nieprzyjazne gazety są groźniejsze od tysiąca bagnetów. Właśnie wtedy zaczął tworzyć się jego mit bohatera, kroczącego od zwycięstwa do zwycięstwa. Począwszy od kampanii wojennej 1805 roku regularnie ukazywały się słynne „Biuletyny Wielkiej Armii”. Ostatni z nich opublikowano w grudniu 1812 roku. Były wspaniałym narzędziem propagandy, tym skuteczniejszym, że Francuzi z niecierpliwością oczekiwali wieści z frontu. Napoleon umiał także mistrzowsko przemawiać do wojska, budząc jego ducha bojowego i budując przekonanie o swojej niezwyciężoności i nieomylności jako wodza. Za przykład może posłużyć fragment z przemowy generała Bonapartego wygłoszonej do francuskiej armii Włoch nazajutrz po zwycięstwie pod Rivoli w 1797 roku: Żołnierze, runęliście na nieprzyjaciół jak potok z apenińskich szczytów… Wygrywaliście bitwy bez armat, przekraczaliście rzeki bez mostów, odbywaliście forsowne marsze bez butów, biwakowaliście bez wódki, a często i bez chleba.

Zdobyta we Włoszech ogromna popularność pozwoliła mu na przejęcie władzy i usunięcie skompromitowanych nieudolnością polityków Dyrektoriatu. Dnia 9 listopada 1799 roku (w siódmym roku istnienia republiki francuskiej) Bonaparte przeprowadził w Paryżu udany zamach stanu. Specjalnie w tym celu powrócił z kolonialnej wyprawy egipskiej, na którą został wysłany przez władze francuskie ponad rok wcześniej, w połowie 1798 roku.

Ciekawostka
RCiql4gCMeikP1
Źródło: a. nn., licencja: CC BY 3.0.

Oficjalnym celem wyprawy podjętej z polecenia Dyrektoriatu było dokonanie inwazji Egiptu, który formalnie należał do Turcji, i przecięcie drogi lądowej łączącejWielką Brytanię z Indiami i Bliskim Wschodem. Mniej jawnym jej powodem była troska rządu francuskiego o wysłanie zwycięskiego i ambitnego wodza możliwie daleko od Paryża. Na pokładach flotylli dowodzonej przez Napoleona przypłynęło do Egiptu nie tylko kilkadziesiąt tysięcy marynarzy i żołnierzy, ale także blisko dwustu uczonych. Dla zamieszkujących Egipt muzułmanów inwazja Francuzów — uważanych przez nich za niewiernych — była kulturowym szokiem. Pod względem politycznym wyprawa zakończyła się niepowodzeniem, ale przyczyniła się do wzrostu zainteresowania Europejczyków starożytnymi cywilizacjami. Najsłynniejszym egipskim odkryciem Francuzów okazał się kamień z Rosetty. Dzięki temu znalezisku Jean François Champollion w 1822 roku odczytał pismo hieroglificzne. Ilustracja prezentuje pomnik dokonań Champolliona znajdujący się w jego rodzinnej miejscowości Figeac we Francji - nadnaturalnej wielkości kopię kamienia, którego oryginał przechowuje się w British Museum.

Prawne ramy dyktatury Bonapartego tworzyła nowa konstytucja i powołany specjalnie dla niego urząd konsula, który miał sprawować razem z dwoma innymi konsulami. Jednak już po niespełna dwóch latach od zamachu stanu udało mu się (w drodze plebiscytuj0000008UZB3v25_000tp002plebiscytu) uczynić ten urząd dożywotnim i odsunąć od władzy pozostałych polityków. Zniweczył tym samym plany osób, które dążąc do obalenia Dyrektoriatu, pomogły mu dokonać zamachu stanu, w tym kanonika Emanuela Sieyèsa, jednej z głównych postaci rewolucji. Napoleon utrwalił podstawowe zdobycze rewolucji, zwłaszcza przekazanie chłopom ziemi na własność i liberalne prawo cywilne, wprowadzając własny kodeks cywilny (tak zwany Kodeks Napoleona).
W 1801 roku zawarł konkordat z papieżem Piusem VII. Oznaczało to normalizację stosunków z Kościołem katolickim. Zreorganizował administrację państwa i system finansowy. Tylko jemu przysługiwała inicjatywa prawodawcza i prawo decydowania o wojnie i pokoju. Mianował ministrów i urzędników, a także przedstawicieli narodu z list ustalonych w wyborach powszechnych. Ten dyktatorski ustrój został zaakceptowany przez Francuzów w kolejnym plebiscycie. Bonapartemu bardzo na tym zależało, gdyż chciał stwarzać wrażenie, że liczy się z ich wolą. W 1804 roku Napoleon koronował się na cesarza Francuzów. Ten specyficzny tytuł miał podkreślić nowy sposób sprawowania władzy monarszej, z woli i dla dobra ludu francuskiego (a nie jak w dawnej Francji – z woli bożej). System władzy stworzony przez niego nazywamy bonapartyzmemj0000008UZB3v25_000tp003bonapartyzmem.

Polecenie 1

Szkic francuskiego malarza Jacques'a‑Louisa Davida z 1806 roku, wykonany w trakcie prac malarza nad obrazem przedstawiającym koronację Napoleona Bonapartego ukazuje ważną scenę z tego wydarzenia. Koronacja nie przebiegła w tradycyjny sposób. Wyjaśnij, na jakiej podstawie można wysnuć taki wniosek.

RhxVZfS0J6Cjj1
Koronacja Napoleona Bonapartego
Jacques-Louis David, Koronacja Napoleona Bonapartego, 1806, domena publiczna
Ćwiczenie 2
RY3DkptUD3g5l1
zadanie interaktywne
Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.
j0000008UZB3v25_000tp001
j0000008UZB3v25_000tp002
j0000008UZB3v25_000tp003
JPOL_E3_E4_Dodatkowyopiszasobow
Kapsuła czasu
Polecenie 2

Po zapoznaniu się z zamieszczonym poniżej tekstem źródłowym odpowiedz na pytania.

  • Kto, według zapisów tego kodeksu, miał więcej praw w rodzinie – kobieta czy mężczyzna?

  • Które zapisy prawne wydają ci się przestarzałe?

Tytuł V. O małżeństwie. Dział I. O przymiotach i warunkach potrzebnych do możności zawarcia małżeństwa Art. 144. Mężczyzna nie skończywszy lat osiemnastu, a kobieta piętnastu, nie mogą małżeństwa zawierać. Art. 145. Może jednak Cesarz dla przyczyn ważnych dać dyspensę na lata. Art. 146. Nie masz małżeńskiego związku, gdzie nie masz zezwolenia. Art. 147. Nie można zawierać drugiego związku bez rozwiązania pierwszego. Art. 148. Syn przed skończonym dwudziestym piątym rokiem wieku swego, a córka przed skończonym dwudziestym pierwszym nie mogą zawierać małżeństwa bez zezwolenia ojca swego i matki; w przypadku różności zdań wystarczy zezwolenie ojca. […]

j0000008UZB3v25_000EX002

Jednoczenie Europy

Koronacja Napoleona na cesarza otworzyła nową epokę w dziejach Europy. Miał on świadomość swojej wielkości, rozumował w kategoriach imperialnych i temu podporządkowywał swoje polityczne działania. Pod jego rządami dla Francuzów nastał czas wielkich zwycięstw i glorii. Bitwę pod Austerlitz, stoczoną 2 grudnia 1805 roku z armiami dowodzonymi przez dwóch cesarzy – Rosji i Austrii, Napoleon uznawał za swoje najświetniejsze zwycięstwo. Nazwano ją „bitwą trzech cesarzy”. W wyniku tego zwycięstwa Austria stała się krajem częściowo zależnym od Francji i przestała przewodzić Rzeszy Niemieckiej, którą zlikwidowano. Wkrótce los wielu podporządkowanych Napoleonowi państw niemieckich podzieliły też Prusy. Francja stała się mocarstwem wywierającym przemożny wpływ w zachodniej i środkowej części kontynentu. Na początku 1812 roku francuskie cesarstwo rozciągało się od Lubeki na północno‑wschodnich krańcach kontynentu po Rzym na południu. Jego najdalej wysuniętym na wschód przyczółkiem było zamieszkane przez Polaków Księstwo Warszawskie (przeczytasz o nim w następnej lekcji).

Polecenie 3

Omów zmiany na mapie Europy, jakie nastąpiły w epoce napoleońskiej.

uzupełnij treść
JPOL_E3_E4_Dodatkowyopiszasobow
ReNwTW8GOKdC71
Europa w epoce napoleońskiej
Krystian Chariza i zespół, licencja: CC BY-SA 3.0
JPOL_E3_E4_Dodatkowyopiszasobow
RTEitZPWGoRzP1
Ćwiczenie 3
zadanie interaktywne
Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.
1
Ćwiczenie 4
R64RzjnYolhT11
zadanie interaktywne
Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.
Ćwiczenie 5
RAi0DMiLQYBvV1
zadanie interaktywne
Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.
j0000008UZB3v25_000EX003

Kłopotliwa blokada kontynentalna

Hegemonii Francji zagrażała stale Wielka Brytania, która wyłącznie dzięki swojej flocie powstrzymała Napoleona przed planowaną inwazją na Wyspy Brytyjskie. Połączona hiszpańsko‑francuska flota została rozgromiona przez Brytyjczyków pod Trafalgarem1805 roku. Po tej bitwie Anglicy umocnili swoje panowanie na morzach. Dążenie do pokonania Anglii skłoniło Napoleona do ustanowienia blokady kontynentalnej1806 roku, polegającej na zakazie utrzymywania jakichkolwiek kontaktów handlowych z Brytyjczykami. Miało to wyniszczyć państwo, uzależnione ekonomicznie od zagranicznych rynków. Plan zakładał objęcie blokadą całego kontynentu, dlatego nastąpiły po niej dalsze podboje i restrykcje polityczne. Napoleon zagarnął Portugalię i Hiszpanię, jednak obszary te nigdy nie stały się częścią imperium Napoleona, trwając aż do upadku francuskiego cesarstwa w stanie permanentnej wojny. Cesarz dokonał także aneksji Dalmacji, Holandii i północno‑zachodnich Niemiec. Jak mu się wówczas wydawało, zagwarantował sobie także współpracę Rosji. W 1807 roku w Tylży oba państwa zawarły układ pokojowy, dzielący kontynent europejski na dwie strefy wpływów, a car Aleksander I przystąpił do blokady kontynentalnej. Jednak całkowite odcięcie Wysp Brytyjskich od kontynentu okazało się niemożliwe, chociaż musiało upłynąć trochę czasu, nim Napoleon zdał sobie z tego sprawę.

j0000008UZB3v25_000tp004
JPOL_E3_E4_Dodatkowyopiszasobow
Polecenie 4

Zapoznaj się z fragmentem opracowania naukowego, a następnie wykonaj ćwiczenie.

Mocarstwa świata: narodziny, rozkwit, upadekPaul Kennedy
Paul Kennedy Mocarstwa świata: narodziny, rozkwit, upadek

Każdy z tych krajów – jak wieloryb i słoń – był największym stworzeniem na swoim obszarze działania. Panowanie Brytyjczyków nad szlakami morskimi nie mogło jednak samo przez się zlikwidować hegemonii Francji w Europie, podobnie jak mistrzostwo wojenne Napoleona nie mogło zmusić wyspiarzy do kapitulacji. Co więcej, Francja swymi zdobyczami terytorialnymi i zmuszaniem do uległości sąsiadów wywołała znaczną do siebie niechęć. Rząd paryski nigdy nie miał pewności, czy inne państwa kontynentu będą się wiecznie godzić z istnieniem francuskiego imperium, skoro istnieje niezależna Wielka Brytania, mogąca dostarczyć subsydiówj0000008UZB3v25_000tp004subsydiów, broni, a nawet żołnierzy. Taki był najwyraźniej punkt widzenia Napoleona, kiedy w 1797 roku argumentował: „Skoncentrujmy nasze siły na budowie floty i zniszczeniu Anglii. Jeśli tego dokonamy, będziemy mieli Europę u swych stóp”. Francuzi mogli to jednak osiągnąć jedynie, stosując przeciwko Wielkiej Brytanii skuteczną strategię morską i handlową, ponieważ sukcesy militarne na lądzie do tego nie wystarczały. Dopóki jedna ze stron miała przewagę na lądzie, a druga na morzu, dopóty każda z nich czuła się zagrożona i niepewna, a więc każda rozglądała się za nowymi środkami i nowymi sojusznikami, by przechylić szalę na swoją stronę.

j0000008UZB3v25_00000_BIB_002Paul Kennedy, Mocarstwa świata: narodziny, rozkwit, upadek, Warszawa 1994, s. 132.
RQEZzXyaDSi291
Ćwiczenie 6
zadanie interaktywne
Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.
Ciekawostka

Angielskie niańki straszyły swoich podopiecznych na początku XIX wieku słowami jak będziesz niegrzeczny, to cię Boney złapie. Był to skrót od nazwiska Bonaparte. Groźbę inwazji Napoleona na Wyspy Brytyjskie traktowano tam wówczas bardzo serio.

j0000008UZB3v25_0000003Z

Napoleon sięga po Moskwę i przegrywa

Pod presją Napoleona Aleksander I przystąpił do blokady kontynentalnej, ale było to dla cara rozwiązanie mało satysfakcjonujące. Mogło bowiem być odebrane jako pogodzenie się władcy Rosji z tym, że cesarz Francuzów, uznawany przez monarchów Europy za zuchwałego uzurpatora, podporządkował sobie większość kontynentu. Prestiż Rosji jako mocarstwa kontynentalnego mocno ucierpiał, bo współpraca z Francją stanowiła oczywiste następstwo jej militarnych niepowodzeń. W tej sytuacji odrzucenie przez nią blokady było tylko kwestią czasu. Napoleonowi nie pozostało nic innego, jak zaatakować. W 1812 roku podjął wyprawę na Rosję, wystawiając przeciwko niej Wielką Armię złożoną z 600 tysięcy ludzi.

Rr7VL6FPpm7Rz1
Klęska Napoleona 
Krystian Chariza i zespół, licencja: CC BY-SA 3.0
Ciekawostka

Piotr Czajkowski i jego Rok 1812

RdfdJFKU6iohf1
Czajkowski, rok 1812

Utwór wybitnego rosyjskiego kompozytora Piotra Czajkowskiego został napisany w 1880 roku dla upamiętnienia obrony Moskwy przed atakiem wojsk Napoleona Bonapatego. Prawykonanie dzieła odbyło się w sierpniu 1882 roku w Moskwie. W kilka lat później, podczas wizyty Czajkowskiego w Stanach Zjednoczonych w 1891 roku utwór uświetnił otwarcie Carnegie Hall w Nowym Jorku. Od tej pory, mimo że nie ma on żadnego związku z historią Stanów Zjednoczonych, jest często wykonywany z okazji amerykańskiego święta Dnia Niepodległości.

Żołnierze rosyjscy na rozkaz dowództwa unikali rozstrzygającego starcia, a znalazłszy się w krytycznym położeniu, jak podczas stoczonej we wrześniu bitwy pod Borodino, nie dali się rozbić. Także zajęcie Moskwy przez armię Napoleona odbyło się bez walki, bo została ona opuszczona przed nadejściem armii francuskiej. Nie osłabiło to oporu strony rosyjskiej, a cesarz Francuzów czekał bezskutecznie na możliwość wydania bitwy i rozstrzygnięcia kampanii. W końcu zmuszony był zarządzić odwrót Wielkiej Armii. Przeprowadzony w niezmiernie trudnych, jesienno‑zimowych warunkach, stał się główną przyczyną klęski Napoleona, gdyż jego armia uległa całkowitej zagładzie. Wojska rosyjskie, postępując za wycofującymi się resztkami wojsk napoleońskich, zagarnęły Księstwo Warszawskie, a następnie uwolniły Prusy od uzależnienia od Francji.

Polecenie 5

Na rozkaz Aleksandra I Rosjanie podpalili swoją, opuszczoną przez większość mieszkańców, stolicę.

  • Jak oceniasz ten czyn?

  • Jakie korzyści miała przynieść Rosji przyjęta przez dowództwo jej armii taktyka unikania konfrontacji militarnej?

uzupełnij treść
RKXPc8lu84Ahk1
Napoleon w Moskwie w 1812 roku
Napoleon w Moskwie w 1812 roku, 1820, olej na płótnie, domena publiczna
Polecenie 6

Przeanalizuj infografikę prezentującą dane liczbowe dotyczące wyprawy Napoleona na Moskwę, a następnie wykonaj ćwiczenie.

RwAkU9GOuyZz81
Wyprawa na Moskwę
Krystian Chariza i zespół, licencja: CC BY-SA 3.0
1
Ćwiczenie 7
R4YQCVEVet4qL1
zadanie interaktywne
Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.

W 1813 roku do koalicji antyfrancuskiej dołączyli niedawni sojusznicy Francji – Prusy i Austria. Cesarz, mimo odniesienia kilku zwycięstw wkrótce utracił także wpływy w Niemczech. Gdy w kwietniu 1814 roku Paryż zajęły wojska sprzymierzone przeciw Napoleonowi, planował on nadal walczyć o własną stolicę i kraj, lecz jego dymisji zażądali senatorowie i generałowie francuscy. Bonaparte, nie mając innego wyjścia, abdykował i został osadzony na wyspie Elbie. Zachował tytuł cesarski i władzę… nad tą wyspą. Próbował jeszcze odzyskać tron Francji, wracając wiosną 1815 roku do kraju. Wydarzenie to zyskało w historii nazwę „stu dni Napoleona˝. Po pierwszych sukcesach i poderwaniu części społeczeństwa, w czerwcu 1815 roku przegrał bitwę pod Waterloo, podczas której miał za przeciwników Prusy i Anglię. Po klęsce został internowany dożywotnio na Wyspie Świętej Heleny. Kongres wiedeński, który odbywał się w latach 1814‑1815, ostatecznie przekreślił próbę osiągnięcia przez Francję pozycji hegemona w Europie.

RsiZaxpTzKBu91
Europa napoleońska 
Krystian Chariza i zespół, licencja: CC BY-SA 3.0
Ciekawostka
R2SELPNi7Q4Ko
Pożegnanie Napoleona z gwardią imperialną (1814)
Antoine Alphonse Montfort, Pożegnanie Napoleona z gwardią imperialną (1814), XIX wiek, Palace of Versailles, domena publiczna

Przed wyjazdem na Elbę, w kwietniu 1814 roku Napoleon w Fontainebleauj0000008UZB3v25_000tp005Fontainebleau pożegnał się z gwardią imperialną. Cesarz, bardzo z nią związany, był wzruszony, żołnierze płakali. Poszukaj w Internecie lub w bibliotece informacji o legendzie, jaka otaczała tę formację wojskową. Co było jej przyczyną?

1
Ćwiczenie 8
Rg0qJjj6pgOKS1
zadanie interaktywne
Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., Myrabella, licencja: CC BY-SA 3.0.
Dla zainteresowanych

Taktyka Napoleona
Swoje dalekosiężne plany Napoleon realizował za pomocą armii, tworzonej poprzez powszechny pobór do wojska. Jej rodowód sięga czasów rewolucji francuskiej. W celu sprawniejszego kierowania masami żołnierzy stosowano w niej system dywizji, czyli mniejszych od armii jednostek różnych rodzajów wojsk, zdolnych do samodzielnego operowania. Nie ćwiczono żołnierzy w automatycznym wykonywaniu rozkazów, tylko korzystano z ich inteligencji. Armia była bardziej ruchliwa niż wojska przeciwników. Żywiła się tym, co zdobyła podczas marszu, nie spowalniając go przez transport taborów z zaopatrzeniem. Napoleon rozpraszał swoje dywizje, więc nieprzyjaciel do końca nie znał jego planów. Umiał szybko skoncentrować wojska w miejscu i czasie, które uznał za właściwe. Jego ulubiona taktyka polegała na wbiciu się klinem miedzy wojska nieprzyjaciela (zwykle miał do czynienia z więcej niż jedną armią), skoncentrowaniu sił na jednym odcinku, rozbiciu go, a potem atakowaniu kolejnego. W tym czasie grupy strzelców osłaniały sformowaną w kolumny francuską piechotę. Ważną rolę w armii napoleońskiej odgrywała również artyleria, która silnym ostrzałem zmuszała żołnierzy nieprzyjaciela do ustawienia się w szeregu. Dzięki temu kawaleria fracuska mogła ich atakować, a piechota – zbliżyć się do nich. Gdy docierała na odległość strzału z muszkietu, ustawiała się w szereg, aby jej ogień był najskuteczniejszy.

j0000008UZB3v25_000tp005
j0000008UZB3v25_00000062

Zamiast podsumowania

R1UFI92wSoyz11
Powstanie i upadek Napoleona
Johann Michael Voltz, Powstanie i upadek Napoleona, 1814, Deutsches Historisches Museum, domena publiczna
Ćwiczenie 9
R8KnGJjt43otU1
zadanie interaktywne
Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.
1
Ćwiczenie 10
RFPIxu1nhEud91
zadanie interaktywne
Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.
Ćwiczenie 11.1
R1U3qMWrxGlxb1
zadanie interaktywne
Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.
Ćwiczenie 11.2
RHJCGuf3wLRAU1
zadanie interaktywne
Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.
Ćwiczenie 11.3
R10MBmbrUn9G41
zadanie interaktywne
Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.