Wróć do informacji o e-podręczniku Wydrukuj Pobierz materiał do PDF Pobierz materiał do EPUB Pobierz materiał do MOBI Zaloguj się, aby dodać do ulubionych Zaloguj się, aby skopiować i edytować materiał Ten materiał nie może być udostępniony
RaRps0QqmLTYH

Dziwny koniec wojny. Rok 1918

Tzw. Rada czterech, która miała decydujący wpływ na kształt Europy po I wojnie światowej; premier Wielkiej Brytanii David Lloyd George, Vittorio Emanuele Orlando – premier Włoch, Georges Clemenceau – premier Francji i prezydent USA Woodrow Wilson
domena publiczna
Polecenie 1

Jakie powojenne problemy sygnalizują poniższe ilustracje?

RIqUOkH3jHydw1
I wojna światowa, kobiece uosobienie Stanów Zjednoczonych
Paul Stahr, I wojna światowa, kobiece uosobienie Stanów Zjednoczonych, 1917-1918, domena publiczna
R8N8Pqfzin9Nw1
Wuj Sam z pustego skarbca. Odniesienie do sytuacji gospodarczej na koniec I Wojny Światowej
James Montgomery Flagg, Wuj Sam z pustego skarbca. Odniesienie do sytuacji gospodarczej na koniec I Wojny Światowej, 1920, domena publiczna
R1IdaSbNLhTsf1
Żołnierze wracający z I Wojny Światowej
Żołnierze wracający z I Wojny Światowej, 1919, domena publiczna
j0000008UWB3v25_0000000V

Ostatnie miesiące wojny

RdeCfuMhz9OcT1
Europa w latach 1914–1918
Krystian Chariza i zespół,
Polecenie 2

Prześledź granice frontów wojennych w latach 1914–1917.

Na początku 1918 roku ruszyła ofensywa niemiecka na wschodnim froncie. Powodem stało się zerwanie rozmów pokojowych z Rosją – rozpoczętych w Brześciu pod koniec grudnia poprzedniego roku i celowo przez bolszewików przedłużanych. Leninowij0000008UWB3v25_000tp001LeninowiTrockiemuj0000008UWB3v25_000tp002Trockiemu chodziło o efekt propagandowy, a także o odwlekanie konfrontacji zbrojnej. W odpowiedzi na to Niemcy taktycznie wsparli ukraiński ruch narodowy i uznali powołany przez niego rząd. Wczesną wiosną dotarli daleko w głąb Rosji, gdyż w kierownictwie partii bolszewickiej nie było zgody co do tego, czy zrealizować żądania terytorialne Niemców przedstawione jeszcze przed zerwaniem rokowań, czy też podjąć walkę zbrojną. Początkowo władze rosyjskie stosowały taktykę unikania starć, ostatecznie jednak pod presją militarnej przewagi Niemiec – Rosja zdecydowała się na podpisanie traktatu pokojowego z państwami centralnymi w marcu 1918 roku.

Polecenie 3

Poszukaj informacji na temat rokowań rosyjsko‑niemieckich w Brześciu. Jakie były ustalenia pokoju zawartego przez bolszewików z państwami centralnymi w marcu 1918 roku?

RuJSRJj0WNFyX1
Traktat brzeski, spotkanie pracowników feldmarszałka von Hindenburga z delegacją z Rosji Radzieckiej
Traktat brzeski, spotkanie pracowników feldmarszałka von Hindenburga z delegacją z Rosji Radzieckiej, 1918, domena publiczna

Wycofanie się Rosji po rokowaniach w Brześciu z udziału w koalicji było poważnym ciosem dla państw ententy, ale łagodziły to nieco przybywające oddziały amerykańskie. Natomiast Niemcy w 1918 roku straciły nadzieję na całkowite rozbicie państw zachodnich. W związku z przystąpieniem Stanów Zjednoczonych do wojny, pod presją upływającego czasu kierownictwo polityczne i wojskowe Rzeszy chciało już tylko zapewnić sobie możliwość zawarcia pokoju na korzystnych warunkach, toteż podjęło ostatnią ofensywę na froncie zachodnim. Tymczasem w kraju narastały nastroje rewolucyjne, mnożyły się strajki robotnicze. W lipcu 1918 roku udało się sprzymierzonym, wspartym przez siły amerykańskie, po raz drugi zatrzymać Niemców nad Marną. Także ich sojusznicy przegrywali – wojska ententy złamały opór Bułgarii (rozejm zawarto we wrześniu), a w październiku poddało się imperium osmańskie.

W październiku 1918 roku bunt marynarzy niemieckich, którzy odmówili wykonania rozkazu wydania wielkiej bitwy morskiej, przerodził się w powstanie przeciw władzom. Marynarze zeszli na ląd i mając poparcie ludności, opanowali porty. Zaczęły się tworzyć rady robotnicze i żołnierskie. W tej sytuacji władcy Rzeszy podjęli decyzję o abdykacjach. 9 listopada 1918 roku abdykował cesarz Wilhelm IIj0000008UWB3v25_000tp003Wilhelm II, który następnie opuścił Niemcy. Władzę objęła Rada Komisarzy Ludowych, złożona z socjaldemokratów. Zaakceptowała ona program prezydenta Wilsonaj0000008UWB3v25_000tp004Wilsona, sformułowany w 14 punktach, gdyż uważała go za lepszy punkt wyjścia do negocjacji pokojowych niż spodziewane twarde stanowisko Anglii i Francji. 11 listopada 1918 roku przedstawiciele Rady Komisarzy Ludowych podpisali rozejm z Ententą w Compiègnej0000008UWB3v25_000tp005Compiègne, kończący I wojnę światową. Wojska niemieckie musiały opuścić terytorium Francji i Belgii. Dla społeczeństwa niemieckiego, utrzymywanego w przekonaniu, że Niemcy toczą wojnę obronną, a także informowanego o kolejnych sukcesach na drodze do stworzenia Mitteleuropy, nierozstrzygający żadnych kwestii rozejm był niezrozumiały. Ponieważ podpisały go władze cywilne, część opinii publicznej widziała w nim skutek działalności wrogich Niemcom sił (teoria „ciosu nożem w plecy”), a nie klęski na polu bitwy.

Polecenie 4

Dopisz komentarz do poniższej pocztówki z epoki.

R160mmUoc3a231
Cesarz Wilhelm II na pocztówce propagandowej.
Theo Zasche, Modlitwa na polu, 1916, domena publiczna
j0000008UWB3v25_000tp001
j0000008UWB3v25_000tp002
j0000008UWB3v25_000tp003
j0000008UWB3v25_000tp004
j0000008UWB3v25_000tp005
j0000008UWB3v25_00000025

Odzyskanie niepodległości przez Polskę

Prezydent Woodrow Wilsonj0000008UWB3v25_000tp006Woodrow Wilson powtórzył swoje stanowisko w kwestii polskiej 8 stycznia 1918 roku w słynnym orędziu do Kongresu, złożonym z czternastu punktów, w których zreferował swoją wizję urządzenia powojennego świata. Punkt 13. orędzia przewidywał utworzenie niepodległego państwa polskiego. W kilka miesięcy później, 3 czerwca 1918 roku, państwa ententy ogłosiły deklarację wersalską, w której zgodnie uznały prawo Polski do niepodległości. Tymczasem sytuacja polityczna uległa zmianie, a wraz z nią radykalnie zmieniły się warunki, w jakich Polacy kontynuowali swoje starania o odzyskanie niepodległości. Po układzie brzeskim Rosji sowieckiej i Niemiec Polacy zaczęli wiązać polityczne nadzieje już tylko z Zachodem.

Ciekawostka

Punkt XIII orędzia Wilsona brzmiał następująco:
Powinno powstać niezawisłe państwo polskie obejmujące terytoria zamieszkane przez ludność niezaprzeczalnie polską, któremu powinno się zapewnić wolny dostęp do morza; niezawisłość polityczna, gospodarcza oraz integralność terytoriów zamieszkanych przez tę ludność będą zagwarantowane mocą konwencji międzynarodowej.

Od kryzysu przysięgowego i aresztowania Piłsudskiego – które podważyły sens trwania u boku państw centralnych – upłynęło blisko 10 miesięcy. Podpisanie układu niemiecko‑ukraińskiego z lutego 1918 roku było ciosem godzącym w interesy Polaków. Odebranie Chełmszczyzny w wyniku tego porozumienia (została ona włączona do tworzonego pod niemieckim protektoratem państwa ukraińskiego) zmobilizowało społeczeństwo polskie do gwałtownych protestów. Na ulice miast Królestwa Polskiego wyszły wielotysięczne demonstracje. Rząd Kucharzewskiego podał się do dymisji. Działający u boku Austrii Posiłkowy Korpus Polski (dawna II Brygada Legionów Polskich) uderzył na Austriaków i po przedarciu się przez front na Ukrainę ewakuował się do Francji. Jego dowódca, Józef Hallerj0000008UWB3v25_000tp007Józef Haller, został w październiku mianowany dowódcą tworzonej tam armii, nazywanej Błękitną Armią. Miesiąc wcześniej, we wrześniu 1918 roku, paryski KNP podpisał umowę z rządem francuskim o przyznaniu wszystkim polskim siłom zbrojnym statusu armii samodzielnej i sprzymierzonej z państwami ententy. Dzięki temu po zakończeniu wojny Polska stała się oficjalnie stroną biorącą udział w wojnie.

Polacy zdawali sobie sprawę, że w przypadku klęski państw centralnych opanowanie większości Galicji (ale bez jej wschodniej części) i Królestwa będzie stosunkowo łatwe. Inaczej wyglądała sytuacja reszty ziem, które można było odzyskać tylko w dalszej walce zbrojnej: Wielkopolskę i Śląsk - z Niemcami, a ziemie zabrane na wschodzie – z bolszewikami i narodami, które ukształtowały się na kresach dawnej Rzeczypospolitej. W marcu 1918 roku powstały na wschodzie, z poparciem Niemców realizujących wizję Mitteleuropy, państwa: litewskie, a następnie ukraińskie. Wkrótce miało się okazać, że jedynie klęska Niemiec na zachodzie Europy zapobiegła planowanemu przez władze niemieckie – w tajemnicy przed mieszkańcami Królestwa Polskiego – przyłączeniu do Rzeszy jego zachodnich obszarów, czyli poszerzeniu zaboru pruskiego traktowanego przez Niemców jako integralna część państwa niemieckiego.

W ostatnim miesiącu wojny wielkim atutem Polaków było posiadanie w Królestwie polskich struktur władzy. 7 października 1918 roku, wykorzystując chaos wojenny, Rada Regencyjna wydała manifest do narodu polskiego o przyjęciu zasady niepodległości Polski. Wkrótce zniosła prawnie administrację okupacyjną i pozbawiła niemieckiego generał‑gubernatora Beseleraj0000008UWB3v25_000tp008Beselera dowództwa nad wojskiem. Królestwo Polskie stało się niepodległe. Niemców nie było już stać na reakcję.

W Galicji za przyłączeniem jej do Polski opowiedzieli się polscy posłowie w Wiedniu – po pokoju brzeskim zawartym przez państwa centralne z Rosją dalsze trwanie przy monarchii austriackiej nie miało sensu, pomimo spóźnionych gestów nowego cesarza Karola Ij0000008UWB3v25_000tp009Karola I. Wystarczyło już tylko rozbroić żołnierzy austriackich (władza nad autonomią była w polskich rękach), aby Galicja Zachodnia weszła w skład tworzącej się niepodległej Polski.

Ciekawostka

Sprawa granic przyszłej Polski miała się rozstrzygnąć na konferencji zapowiedzianej na styczeń 1919 roku, toteż Polacy starali się tworzyć fakty dokonane jeszcze przed jej rozpoczęciem. W październiku 1918 roku powstały pierwsze polskie ośrodki władzy: Rada Narodowa Księstwa Cieszyńskiego i Polska Komisja Likwidacyjna w Krakowie. W październiku także rozpoczęły się walki o Lwów, a 27 grudnia – w dzień po przyjeździe do Poznania Ignacego Paderewskiegoj0000008UWB3v25_000tp00AIgnacego Paderewskiego – wybuchło powstanie, wzniecone siłami posiadającej najsilniejsze wpływy polityczne w tej dzielnicy endecji, które pozwoliło Polakom przejąć władzę w Wielkopolsce.

Polecenie 5

Obejrzyj poniższy wywiad i sprawdź, jakie działania podjął Roman Dmowski w kwestii linii rozejmowej na ziemiach polskich. Wynotuj najważniejsze informacje.

RdrTh3MjKZZal
Prof. Krzysztof Kawalec opowiada o zasługach Dmowskiego dla odzyskania niepodległości Źródło: Prof. Krzysztof Kawalec opowiada o zasługach Dmowskiego dla odzyskania niepodległości, Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.

W nocy z 6 na 7 listopada 1918 roku powstał w Lublinie Tymczasowy Rząd Ludowy Republiki Polskiej, z Ignacym Daszyńskimj0000008UWB3v25_000tp00BIgnacym Daszyńskim na czele. Opierał się na politycznych siłach PPS, PPSD oraz ugrupowań ludowych. W manifeście zapowiedział wiele radykalnych reform społecznych. Trzy dni później powrócił z Magdeburga Józef Piłsudskij0000008UWB3v25_000tp00CJózef Piłsudski, a Rada Regencyjna 11 listopada 1918 roku przekazała mu władzę nad tworzącym się wojskiem. 14 listopada Rada Regencyjna oddała mu pełnię władzy. Podporządkował mu się także rząd lubelski. Tego samego dnia Piłsudski powołał nowy rząd pod kierunkiem lewicowego polityka Jędrzeja Moraczewskiegoj0000008UWB3v25_000tp00DJędrzeja Moraczewskiego (bez udziału endecji), a 22 listopada wydał dekret o urzędzie Tymczasowego Naczelnika Państwa.

Ciekawostka
RQKeRLbi2vSC4
Rozbrojenie żołnierzy armii niemieckiej w Warszawie przez polskich żołnierzy
Andrzej Ajnenkiel, Rozbrojenie żołnierzy armii niemieckiej w Warszawie przez polskich żołnierzy, 1918, domena publiczna

Jedną z pierwszych decyzji Piłsudskiego po powrocie z Magdeburga było rozbrojenie żołnierzy niemieckich stacjonujących w Warszawie na Zamku Królewskim i w Cytadeli.

Socjalistyczny rząd Moraczewskiego przedstawił szeroki program reform, w tym demokratyczną ordynację do sejmu, zapowiadał reformę rolną i nacjonalizację niektórych gałęzi przemysłu, ośmiogodzinny dzień pracy, wprowadzenie ubezpieczeń zdrowotnych. 28 listopada 1918 roku Polki na mocy rządowego dekretu otrzymały prawa wyborcze (potwierdzone później przez konstytucję RP). Rząd Moraczewskiego nie miał jednak uznania ententy, która uznawała wyłącznie KNP w Paryżu. Dla polskich elit politycznych stało się oczywiste, że dla dobra powstającego, niepodległego państwa konieczne będzie połączenie sił prawicy i lewicy. Miarą klasy, jaką zaprezentowali wówczas czołowi politycy polscy – Józef Piłsudski i Roman Dmowski – stało się wypracowanie kompromisu i powołanie rządu Ignacego Paderewskiego (16 stycznia 1919 roku). Opierał się on na koalicji endecji, PPS i ludowców. Dzięki temu udało się uzyskać uznanie państwowości polskiej przez państwa ententy, co pozwoliło Polsce uczestniczyć oficjalnie w konferencji wersalskiej, porządkującej sprawy Europy i świata po zakończeniu I wojny światowej.

Polecenie 6

Na podstawie tekstu źródłowego powiedz, o czym Józef Piłsudski powiadamiał państwa zachodnie telegramem z 16 XI 1918 roku? Dlaczego Polsce potrzebne było uznanie przez te państwa polskiej państwowości?

Do P. Prezydenta Stanów Zjednoczonych,

j0000008UWB3v25_000tp006
j0000008UWB3v25_000tp007
j0000008UWB3v25_000tp008
j0000008UWB3v25_000tp009
j0000008UWB3v25_000tp00A
j0000008UWB3v25_000tp00B
j0000008UWB3v25_000tp00C
j0000008UWB3v25_000tp00D
j0000008UWB3v25_00000041

Wydarzenia w Rosji sowieckiej

W Rosji po rozpędzeniu Konstytuanty w styczniu 1918 roku bolszewicy podjęli działania, zmierzające do stworzenia dyktatury jednej partii (czyli systemu monopartyjnego). Władzę w kraju przejęła Rosyjska Komunistyczna Partia bolszewików. Zlikwidowano partie opozycyjne eserowców i mienszewików. Rozpętał się terror skierowany przeciwko wszelkim oponentom, nazywanym „wrogami ludu”, prowadzony pod kierunkiem Komisji Nadzwyczajnej do Walki z Kontrrewolucją i Sabotażem (tak zwanej Czeki). Przeciwko bolszewikom wystąpili – prowadząc własne armie – dawni generałowie carskiej Rosji („biali”) Aleksander Kołczak, Anton Denikin, Nikołaj Judenicz i Piotr Wrangl. Rozgorzały walki w całej Rosji, od Syberii po Krym. W ten sposób rozpoczęła się wojna domowa, która potrwa do 1922 roku. „Białych” wspierały militarnie ingerujące w ten konflikt państwa europejskie. W toku wojny domowej bolszewicy podjęli decyzję o egzekucji winionego od czasu abdykacji Mikołaja IIj0000008UWB3v25_000tp00EMikołaja II i jego rodziny, przeprowadzonej w lipcu 1918 roku.

1
Ćwiczenie 1
RcBQgX7ZEQRWK1
zadanie interaktywne
Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.
Polecenie 7

Podaj pełne nazwy organizacji określanych w skrócie jako:

  • RKPb,

  • Czeka.

Dla zainteresowanych

Na drodze do rewolucji światowej
Lenin i partia bolszewicka traktowali dokonujące się w Rosji zmiany jako pierwszy etap rewolucji światowej. Po zakończeniu wojny z państwami centralnymi w marcu 1918 roku bolszewicy starali się – za pośrednictwem powstających w państwach Europy partii komunistycznych – wykorzystywać niestabilną sytuację w Europie. Jedną z takich partii była Komunistyczna Partia Robotnicza Polski (KPRP), utworzona w grudniu 1918 roku z połączenia SDKPiL i PPS‑Lewicy.. W Niemczech po podpisaniu rozejmu z 11 listopada rozpoczęła się walka o wpływy polityczne między komunistami (którzy powołali swoją partię w tym samym czasie, co Polacy) i socjalistami, którzy w większości – z Friedrichem Ebertem na czele – opowiedzieli się za demokracją parlamentarną i reformami socjalnymi, odrzucając rewolucję. Popierały ich przeciwne leninowskiemu projektowi międzynarodowej rewolucji niemieckie Rady Delegatów Robotniczych i Żołnierskich, które zdecydowały o wzięciu udziału w wyborach do zgromadzenia narodowego. Komuniści pod przywództwem Karla Liebknechtaj0000008UWB3v25_000tp00FKarla LiebknechtaRoży Luksemburgj0000008UWB3v25_000tp00GRoży Luksemburg, działaczki polskiego pochodzenia, zaczęli dążyć do utworzenia Niemieckiej Republiki Rad, w celu rozniecenia rewolucji światowej. W styczniu 1919 roku doprowadzili do wybuchu rewolucji w Berlinie, krwawo stłumionej. W trakcie starć Liebkchnecht i Luksemburg zginęli.

Polecenie 8

Wyjaśnij sformułowanie: Rewolucję robią Troccy, płacą za nią Bronsteinowie.

j0000008UWB3v25_000tp00E
j0000008UWB3v25_000tp00F
j0000008UWB3v25_000tp00G
j0000008UWB3v25_0000004V

Zamiast podsumowania

Polecenie 9

Podaj daty i skutki następujących wydarzeń:

  • pokój brzeski,

  • bunt marynarzy niemieckich,

  • powrót Piłsudskiego z Magdeburga,

  • powołanie rządu Moraczewskiego,

  • powołanie rządu Paderewskiego,

  • przyjazd Paderewskiego do Poznania.