1.7. Wojna polsko-bolszewicka

Wprowadzenie

O ile większość rozwiązań dotyczących granicy zachodniej zapadło podczas konferencji wersalskiej lub w wyniku późniejszego arbitrażu mocarstw, o tyle granica wschodnia została ukształtowana przede wszystkim w wyniku działań militarnych. Zmagania o jej przebieg były nie tylko sporem o przynależność terytorialną niektórych obszarów, ale były również walką o „być albo nie być” państwa polskiego. II RP stanowiła dla bolszewików zaporę w szerzeniu ogólnoświatowej rewolucji proletariackiej. Gdyby Polska przegrała z Rosją Radziecką, najprawdopodobniej zostałaby przez nią wchłonięta i stałaby się jedną z republik.
O kształcie granicy wschodniej zadecydowały też starcia z Ukraińcami. Dążenia polskie natrafiły na aspiracje ukraińskie zmierzające do utworzenia niezależnego państwa na tych obszarach, do których pretensje zgłaszali również Polacy (przede wszystkim Galicja Wschodnia).
W samej Rzeczpospolitej ukształtowały się dwie wizje przebiegu granicy wschodniej prezentowane przez wpływowych polityków polskich Romana Dmowskiego i Józefa Piłsudskiego.

Ćwiczenie 1.7.1.

Ćwiczenie 1.7.2.

Dmowski był zwolennikiem koncepcji inkorporacyjnej, zakładającej włączenie w skład Rzeczypospolitej terenów w większości zamieszkanych przez ludność polskojęzyczną lub tych, na których Polacy znajdowali się w mniejszości, ale stanowili swego rodzaju elitę polityczną, gospodarczą i kulturalną. Liczył na to, że uda się doprowadzić do asymilacji osób innej narodowości i tym samym utworzenia państwa jednonarodowego. Na wschodzie do Polski miały być przyłączone takie tereny, jak Litwa, Galicja Wschodnia oraz ziemie po rzekę Berezynę.
Koncepcja federacyjna Józefa Piłsudskiego nawiązywała do idei monarchii jagiellońskiej. Piłsudski chciał powiązać Polskę sojuszem gospodarczym i militarnym z Ukrainą, Białorusią i Litwą. Państwa te oddzielałyby II RP od terytorium Rosji, a sam sojusz stanowiłby przeciwwagę dla dominacji Rosji i Niemiec w tej części Europy.

S. Cat-MackiewiczHistoria Polski. Od 11 listopada 1918 do 17 września 1939

[…] jeśli chodzi o Rosję, Piłsudski stał na brzegu oceanu ludzi pogrążonych w całkowitej anarchii. Żelazo się kuje, gdy jest gorące, a losy historii – w obliczu takich wydarzeń, jak rewolucja w Rosji. Piłsudski przede wszystkim bał się powrotu carskiej Rosji, obawiając się, że od razu sięgnie aż po Kalisz. […] W sprawie ukraińskiej czy litewskiej Piłsudski kierował się wyłącznie polską racją stanu. Po pierwsze dążył do rozczłonkowania Rosji, po drugie wierzył, że państwa graniczące z Polską, oswobodzone przez Polskę od Rosji, wpadną z łatwością pod wpływ Polski i że Polacy będą mogli je tak samo po pewnym czasie spolonizować, jak szlachta dawnej Rzeczypospolitej spolonizowała i Litwę, i Ruś.
Źródło: S. Cat-Mackiewicz, Historia Polski. Od 11 listopada 1918 do 17 września 1939, Londyn 1941.

Polecenie 1.7.1.

Wykorzystując analizę SWOT, oceń, czy idee federacyjne Piłsudskiego, a zwłaszcza pomysł odtworzenia unii lubelskiej, miały szanse powodzenia. Co mogło stanąć im na przeszkodzie? Na czym polegała słabość tej koncepcji, a jakie były słabe strony rozwiązania proponowanego przez Dmowskiego?

Starcia z Ukraińcami

Próby ustanowienia granicy wschodniej rozpoczęły się jeszcze w trakcie I wojny światowej. Uwarunkowane były dążeniami Ukraińców do utworzenia własnego państwa.
Kiedy w Rosji władzę przejęli bolszewicy, Ukraińcy zdecydowali się na ogłoszenie niepodległości i utworzenie Ukraińskiej Republiki Ludowej (URL). Niemniej wojska ukraińskie nie były w stanie w starciu z bolszewikami utrzymać niezależności państwa. Toteż zwrócono się o pomoc do państw centralnych. Ukraińska delegacja przybyła na radziecko-niemieckie rozmowy pokojowe w Brześciu. Zanim doszło do podpisania traktatu pokojowego państw centralnych i Rosji, wcześniej Niemcy i Austro-Węgry podpisały porozumienie z URL. Zgodnie z nim (znalazło to później potwierdzenie w pokoju brzeskim) państwa centralne uznawały istnienie URL. Ponadto Niemcy i Austro-Węgry odstępowały proklamowanej Ukraińskiej Republice Ludowej Chełmszczyznę z miastem Chełmem i część Podlasia. Natomiast teren Galicji Wschodniej miał stanowić odrębny, autonomiczny obszar należący do monarchii austro-węgierskiej.

Dla zainteresowanych

Mimo że traktat został podpisany i przez Niemcy, i przez Austro-Węgry, Cesarstwo Niemieckie wolało widzieć „państwo ukraińskie” jako bardziej zależne od siebie. Toteż z inicjatywy Niemiec Pawło Skoropadski dokonał zamachu stanu i powołał Hetmanat (państwo istniało od kwietnia do grudnia 1918 roku), likwidując tym samym URL. Ponowna proklamacja niezależnego państwa ukraińskiego była efektem kapitulacji państw centralnych. Skoropadski stracił protektora. 14 grudnia 1918 roku Symon Petlura i Wołodymyr Wynnyczenko przeprowadzili przewrót wojskowy. Proklamowano ponownie Ukraińską Republikę Ludową. Podobnie jednak jak dla jej poprzedniczki ogromnym zagrożeniem okazali się bolszewicy.
W sporach z Polakami najważniejszą rolę odgrywała jednak Galicja Wschodnia, która nie weszła w skład URL. Nie było możliwości wyznaczenia na tym obszarze granicy, która uwzględniałaby kwestie etniczne. Region zamieszkiwali Polacy (w miastach oraz w rejonach Lwowa i Tarnopola), Ukraińcy (głównie na wsi), Niemcy, Żydzi, Ormianie. Przez lata Austriacy wykorzystywali spory narodowe w tym rejonie. Kiedy ich wojska zaczęły się wycofywać ze Lwowa, przekazali władzę w mieście oraz magazyny z bronią Ukraińcom. W nocy z 31 października na 1 listopada 1918 roku Ukraińcy proklamowali utworzenie Zachodnioukraińskiej Republiki Ludowej (ZURL), niezależnej od URL, zajmując gmachy publiczne i wojskowe Lwowa.
Decyzja o utworzeniu ZURL miała wpływ na rozpoczęcie starć polsko-ukraińskich i zainicjowanie wojny o polską granicę wschodnią. Mieszkający we Lwowie Polacy rozpoczęli walkę o odzyskanie miasta z rąk ukraińskich. Do starć przystąpili ochotnicy. Podkreślany jest przede wszystkim udział dzieci i młodzieży, nazwanych Orlętami Lwowskimi. Najmłodszy z poległych uczestników walk miał 9 lat. Ci, którzy zginęli, znaleźli miejsce spoczynku na Cmentarzu Łyczakowskim. Wydzielona na ich pochówek część ma nazwę Cmentarz Orląt Lwowskich.

Polecenie 1.7.2.

Znajdź przykład artystycznej wizji tych wydarzeń, upamiętniającej młodych bohaterów Lwowa. Napisz, w jaki sposób są przedstawiani.

Kapsuła czasu

Cmentarz Orląt Lwowskich został zbudowany w okresie dwudziestolecia międzywojennego. Wzniesiono na nim pomnik Chwały. Po obu stronach pomnika umieszczono lwy z tarczami, na których znalazły się napisy: „Zawsze wierny” i „Tobie, Polsko”. Pomnik, podobnie jak cmentarz, został zniszczony: częściowo podczas II wojny, ale głównie w latach 70. XX wieku w efekcie zwykłego barbarzyństwa. Odnowiono go dopiero na przełomie XX/XXI wieku. W 2005 roku dokonano jego uroczystego otwarcia (w obecności władz polskich i ukraińskich). Wydarzenie to potraktowano jako symbol pojednania polsko-ukraińskiego.

Starcia z Ukraińcami

Polecenie 1.7.3.

Napisz, kiedy jeszcze miało miejsce wydarzenie, które można uznać za przykład współpracy i pojednania między narodami: polskim i ukraińskim.
Z odsieczą mieszkańcom Lwowa przybyły oddziały polskie dowodzone przez pułkownika Michała Tokarzewskiego-Karaszewicza. Udało im się opanować miasto, jednak zmagania o Galicję Wschodnią i Wołyń trwały nadal. Wiosną 1919 roku na teren Galicji skierowano Błękitną armię, która wyparła wojska ukraińskie za rzekę Zbrucz. Zawieszenie broni między walczącymi stronami podpisano we wrześniu 1919 roku.

Ćwiczenie 1.7.3.

Ostateczne rozstrzygnięcie, przyznające Polsce sporny teren, było decyzją mocarstw i zapadło w marcu 1923 roku.

Pierwsze walki z bolszewikami

Po wycofaniu się na początku 1919 roku wojsk niemieckich z terenów wschodnich, na obszary te wkroczyła armia bolszewicka, mająca za zadanie zrealizować wizję ogólnoświatowej rewolucji proletariackiej. Na zajętych terenach bolszewicy utworzyli kontrolowaną przez siebie Litewsko-Białoruską Republikę Socjalistyczną. Polacy postanowili przeszkodzić w realizacji tych planów, zwłaszcza że zagrażały one nie tylko spójności terytorialnej, ale także suwerenności państwa polskiego. Do pierwszych starć między Polakami i bolszewikami doszło w lutym 1919 roku pod Berezą Kartuską. Polacy w ofensywie wiosennej odnosili sukcesy, wypierając stopniowo Armię Czerwoną. W kwietniu zdobyli Wilno. Wówczas Piłsudski wydał „Manifest do ludności byłego Wielkiego Księstwa Litewskiego”.

Manifest Józefa Piłsudskiego do ludności byłego Wielkiego Księstwa Litewskiego

Kraj Wasz od stu kilkudziesięciu lat nie zna swobody, uciskany przez wrogą przemoc rosyjską, niemiecką, bolszewicką – przemoc, która nie pytając ludności, narzucała jej obce wzory postępowania, krępujące wolę, często łamiące życie. Ten stan ciągłej niewoli, dobrze mi znanej osobiście, jako urodzonemu na tej nieszczęśliwej ziemi, raz nareszcie musi być zniesiony i raz wreszcie na tej ziemi, jakby przez Boga zapomnianej, musi zapanować swoboda i prawo wolnego, niczym nie skrępowanego wypowiedzenia się o dążeniach i potrzebach. Wojsko Polskie, które z sobą przyprowadziłem, dla wyrzucenia panowania gwałtu i przemocy, dla zniesienia rządów krajem wbrew woli ludności - wojsko niesie Wam wszystkim wolność i swobodę. Chcę dać Wam możność rozwiązania spraw wewnętrznych, narodowościowych i wyznaniowych, tak jak sami tego sobie życzyć będziecie, bez jakiegokolwiek gwałtu lub ucisku ze strony Polski.
Źródło: Manifest Józefa Piłsudskiego do ludności byłego Wielkiego Księstwa Litewskiego.

Polecenie 1.7.4.

Oceń propozycje Piłsudskiego zawarte w manifeście. Czy Litwini mogli być nimi zainteresowani? Przedstaw argumenty na poparcie własnego wyboru.

Wyprawa kijowska

Latem 1919 roku wojska polskie zajęły znaczną część Białorusi i Wołynia. Piłsudski zdecydował się jednak zatrzymać ofensywę, ponieważ w wojnie domowej w Rosji przewagę zdobyli biali i armia bolszewicka była bliska całkowitej porażki. Biali chcieli powrotu do granic sprzed I wojny. Tym samym nie widzieli możliwości utworzenia niepodległego państwa polskiego. Wydawało się, że bardziej skłonni do kompromisu w tej kwestii będą bolszewicy.
Przestój w działaniach zbrojnych z Polską został wykorzystany przez bolszewików, którzy odnieśli sukces w wojnie domowej i… rozpoczęli przygotowania do zmagań militarnych z II RP. Pod koniec marca 1920 roku wywiad polski złamał szyfr stosowany przez bolszewików i zdobył plany, które zapadły na ich naradzie wojskowej w Smoleńsku. Jednoznacznie wskazywały one, że bolszewicy zamierzają przystąpić do ataku na Polskę. Piłsudski postanowił więc ich uprzedzić. Poszukiwał też sojusznika w walce z bolszewikami (przy okazji realizując koncepcję federacyjną) i prowadził rozmowy z rządem Ukraińskiej Republiki Ludowej. Na mocy porozumienia z atamanemSymonem Petlurą, który stał na czele URL, doprowadził do uznania przez Ukraińców polskich praw do Wołynia i Galicji Wschodniej, w zamian obiecując sojusz wojskowy i poparcie militarne w celu wyparcia wojsk bolszewickich z terenów naddnieprzańskich. Sprzymierzone wojska polsko-ukraińskie rozpoczęły 25 kwietnia 1920 roku ofensywę na Ukrainie, zajmując w maju Kijów. Mimo sukcesów nie udało się rozbić Armii Czerwonej. Okazało się także, że poparcie społeczeństwa ukraińskiego dla Petlury jest niewielkie. Większość Ukraińców uznała, że ataman poszedł na zbyt duże ustępstwa terytorialne wobec Polski.

Ćwiczenie 1.7.4.

Bolszewicy, po zwycięstwie nad białymi oraz wzmocnieniu armii przez część oficerów i żołnierzy przeciwnika, już w czerwcu 1920 roku rozpoczęli kontrofensywę.
Pomocna w osiąganiu zwycięstw okazała się akcja propagandowa. Głoszono m.in., że imperialna Polska chce zdusić robotniczo-chłopską Rosję. Do Armii Czerwonej zaczęli wstępować ochotnicy, poczuwający się do spełnienia patriotycznego obowiązku wobec ojczyzny. Armia Czerwona podjęła działania zaczepne na Ukrainie. 10 czerwca 1920 roku bolszewikom udało się ponownie zająć Kijów.

Polecenie 1.7.5.

Przyjrzyj się jeńcom bolszewickim wziętym do niewoli polskiej. Jaki nasuwa Ci się wniosek co do stanu Armii Czerwonej?

Ofensywa bolszewików

Po sukcesie kijowskim przyszły kolejne. 4 lipca ruszyła ofensywa bolszewicka Michaiła Tuchaczewskiego. W ciągu kilkunastu dni czerwonoarmiści zajęli Mińsk, Wilno, Grodno. Podpisali też z Litwą układ oddający jej Wilno, a w zamian państwo litewskie zgodziło się na przemarsz wojsk bolszewickich przez swoje terytorium. Na froncie południowym także wojska polskie zaczęły się wycofywać, opuszczając linię obrony nad Bugiem. Co gorsza, 4. armia bolszewicka, prowadząca działania wzdłuż granicy z Prusami Wschodnimi, wdarła się pod Mławę i Płock. W reakcji na trudną sytuację na froncie powołano Radę Obrony Państwa, składającą się z przedstawicieli parlamentu, rządu i władz wojskowych. Na jej czele stanął Józef Piłsudski.

Polecenie 1.7.6.

Zaobserwuj, jak zmieniała się sytuacja na froncie wojny polsko-bolszewickiej. Wyobraź sobie, że jesteś korespondentem wojennym. Napisz krótką relację z obserwowanego przebiegu działań.
Polacy szukali też wsparcia państw zachodnich. W lipcu 1920 roku do obradujących przedstawicieli państw ententy w Spa (w tym belgijskim miasteczku odbywała się konferencja dotycząca realizacji przez Niemcy postanowień traktatu wersalskiego) udał się Władysław Grabski.

Ćwiczenie 1.7.5.

Za pośrednictwo w rozmowach z Rosją państwa zachodnie domagały się wyrażenia zgody przez Polskę na ustalenie granicy wschodniej na linii Curzona. Termin powstał od nazwiska ministra spraw zagranicznych Wielkiej Brytanii, który w 1919 roku zaproponował jej kształt. Była to zasadniczo granica zachodnia Rosji po III rozbiorze Polski na linii Bugu, natomiast na południu przecinała ziemie Rzeczypospolitej, znajdujące się od 1772 roku pod zaborem austriackim. Wspomniana linia miała mieć charakter linii rozejmowej.
Polacy mieli również zaakceptować decyzję państw zachodnich o oddaniu Wilna Litwie i przyjąć narzucone rozwiązania dotyczące Śląska Cieszyńskiego. Zgoda Grabskiego na wejście w życie wspomnianych decyzji doprowadziła do upadku jego rządu i powołania Rządu Obrony Narodowej z Wincentym Witosem jako premierem. W Mińsku rozpoczęły się pertraktacje polsko-bolszewickie. Nie przyniosły one jednak żadnych rezultatów, ponieważ bolszewicy, wierząc w zwycięstwo, przedstawili żądania nie do zaakceptowania dla strony polskiej. Domagali się m.in. redukcji liczebności armii polskiej, ograniczenia zbrojeń, oddania części uzbrojenia Wojska Polskiego. Bolszewicy próbowali też realizować politykę faktów dokonanych. W Tarnopolu powstał Galicyjski Komitet Rewolucyjny, a 28 lipca 1920 roku w opanowanym przez nich Białymstoku powołali Tymczasowy Komitet Rewolucyjny Polski. Na jego czele stanęli Feliks Dzierżyński i Julian Marchlewski. Najprawdopodobniej był to pierwszy krok do przygotowania ziem polskich do uczynienia z nich republiki radzieckiej.

Propaganda w wojnie z bolszewikami

W okresie wojny polsko-bolszewickiej ogromną rolę odegrała propaganda. Obie strony starały się przedstawić prowadzone działania wojenne jako „jedynie słuszne”. Bolszewicy, wykorzystując sympatie rewolucyjne w Europie i docierając do członków partii komunistycznych w krajach europejskich poprzez III Międzynarodówkę, starali się uniemożliwić dostarczenie pomocy, choćby transportów broni wysyłanych przez ententę. W Niemczech strajkujący robotnicy zatrzymywali pociągi, które wiozły broń dla walczących Polaków. W tym kraju propaganda trafiła na wyjątkowo podatny grunt – społeczeństwo miało żal o postanowienia traktatu wersalskiego. Podczas działań rozwieszano plakaty, rozrzucano ulotki.

Ćwiczenie 1.7.6.

Władimir Iljicz LeninDzieła

Prowadząc ofensywę przeciwko Polsce, prowadzimy jednocześnie ofensywę przeciwko entencie, rozbijając armię polską, rozbijamy pokój wersalski, na którym opiera się cały system stosunków międzyludzkich.
Źródło: Władimir Iljicz Lenin, Dzieła, Warszawa 1955, s. 30.

Ćwiczenie 1.7.7.

Bitwa Warszawska – cud nad Wisłą

Na początku sierpnia 1920 roku sytuacja państwa polskiego wydawała się dramatyczna. Oddziały Armii Czerwonej podeszły pod Warszawę. Rząd i władze wojskowe ogłosiły pełną mobilizację. W szeregi armii polskiej wstąpiło około 100 tys. ochotników. Oddawano pieniądze i kosztowności, wspierając Fundusz Obrony Państwa. Polskie władze wojskowe przygotowały koncepcję oparcia obrony na linii Wisły. 13 sierpnia rozpoczęły się działania na przedpolach Warszawy (w rejonie Radzymina i Ossowa).

Polecenie 1.7.7.

O czym mogli rozmawiać Józef Piłsudski i Edward Rydz-Śmigły przed rozpoczęciem bitwy warszawskiej? Stwórz dialog.

Bitwa Warszawska – cud nad Wisłą

Od 15 sierpnia, od zaciętych walk o Radzymin, szala zwycięstwa zaczęła się przechylać na stronę polską. Podjęta przez Piłsudskiego ofensywa znad rzeki Wieprz doprowadziła do wsparcia obrońców stolicy pod Radzyminem i w konsekwencji do rozbicia trzonu armii Tuchaczewskiego. Jej resztki przekroczyły granice Prus Wschodnich. Tam Niemcy nie rozbroili oddziałów, lecz pozwolili im w pełnym rynsztunku przekroczyć granice państwa rosyjskiego. Pod koniec sierpnia wszystkie oddziały przeszły Bug. Ostateczną klęskę na Lubelszczyźnie pod Komarowem poniosła też armia Budionnego (31 sierpnia 1920 roku).

Polecenie 1.7.8.

Odczytaj z mapy, kto dowodził polskimi żołnierzami i gdzie doszło do największych starć.

Ćwiczenie 1.7.8.

Bitwy wojny polsko-bolszewickiej

Atak 3. Pułku Ułanów Śląskich pod Słuckiem był zaledwie jednym z tematów malarstwa batalistycznego prezentującego starcia wojny polsko-bolszewickiej.

Polecenie 1.7.9.

Poszukaj innych przykładów artystycznych przedstawień wojny polsko-bolszewickiej.
Bitwa warszawska została nazwana cudem nad Wisłą. Przełom w niej nastąpił 15 sierpnia – w kalendarzu liturgicznym obchodzone jest wówczas święto Matki Boskiej Zielnej. Forsowano więc, a zwłaszcza Narodowa Demokracja, tezę o opiece sił nadprzyrodzonych, które pomogły w sukcesie. Dyskredytowano w ten sposób zasługi głównego inicjatora pomysłu bitwy warszawskiej Józefa Piłsudskiego oraz dowódcy frontu środkowego Edwarda Rydza-Śmigłego, którego uderzenie na lewe skrzydło armii bolszewików odcięło im drogę odwrotu spod Warszawy.

Edgar Vincent D'AbernonOsiemnasta decydująca bitwa w dziejach świata pod Warszawą 1920

Współczesna historia nie zna wydarzeń posiadających większe znaczenie niż bitwa pod Warszawą w roku 1920. Nie zna zaś ani jednego, które byłoby mniej doceniane. […] Gdyby bitwa pod Warszawą zakończyła się była zwycięstwem bolszewików, nastąpiłby punkt zwrotny w dziejach Europy, nie ulega bowiem najmniejszej wątpliwości, iż z upadkiem Warszawy środkowa Europa stanęłaby otworem dla propagandy komunistycznej i dla sowieckiej inwazji […]. W wielu sytuacjach historycznych Polska była przedmurzem Europy przeciw inwazji azjatyckiej. W żadnym atoli momencie zasługi położone przez Polskę nie były większe, w żadnym momencie niebezpieczeństwo nie było groźniejsze.
Źródło: Edgar Vincent D'Abernon, Osiemnasta decydująca bitwa w dziejach świata pod Warszawą 1920, Warszawa 1932, s. 10.

Polecenie 1.7.10.

Jakimi słowami brytyjski polityk i pisarz określił znaczenie bitwy warszawskiej? Przedstaw własną opinię na ten temat i ją uzasadnij.
Kolejne miesiące przyniosły dalsze sukcesy Polaków. W dniach 22–28 września 1920 roku rozegrana została następna ważna bitwa – nad Niemnem. Polacy stopniowo odzyskiwali tereny utracone na rzecz bolszewików.

Pokój ryski

Wobec zbliżającej się zimy, a także z powodu zmęczenia zdecydowano się rozpocząć rozmowy pokojowe. 18 października 1920 roku przerwano działania wojenne, a 18 marca 1921 roku w Rydze podpisano porozumienie kończące wojnę.
Granica, zgodnie z traktatem, miała przebiegać od linii Dźwiny poprzez Białoruś do Zbrucza i Dniestru. Oprócz tego obie strony zobowiązały się do nieingerowania w swoje wewnętrzne sprawy, zrzekły się roszczeń finansowych. Rosja miała zwrócić Polsce dobra zagarnięte w czasach carskich. Polacy uznali także panowanie Rosji nad Ukrainą, zrezygnowali z roszczeń do części ziem białoruskich, które gotowi byli oddać Rosji.

Polecenie 1.7.11.

Patrząc na przebieg granicy wyznaczonej przez traktat ryski, powiedz, która koncepcja – federacyjna Piłsudskiego czy Dmowskiego – okazała się bliższa realizacji.

Polecenie 1.7.12.

Czy uzyskane warunki pokojowe były adekwatne do odniesionego zwycięstwa? Podaj argumenty potwierdzające Twoją tezę.

Dla zainteresowanych

Polecenie 1.7.13.

Znajdź informacje o innych znanych kobietach, uczestniczkach walk polsko-ukraińskich lub polsko-bolszewickich.

Problem Wileńszczyzny

Jeszcze przed zawarciem traktatu ryskiego rozwiązano problem Wileńszczyzny. Podczas konferencji w Spa delegacja polska, chcąc otrzymać pomoc od państw zachodnich, wyraziła zgodę na oddanie Wilna Litwie. Bolszewicy podczas zwycięskiego marszu zdobyli Wilno i przekazali je państwu litewskiemu. Teraz z kolei – w wyniku sukcesów ofensywy polskiej – wojska polskie ponownie wkroczyły na teren Wileńszczyzny. Piłsudski, nie chcąc jednak oficjalnie wystąpić przeciwko decyzji państw zachodnich, jak też układowi radziecko-litewskiemu, wykonał pewien polityczny manewr. Polecił gen. Lucjanowi Żeligowskiemu, dowódcy dywizji białorusko-litewskiej, „zbuntować się”: „samowolnie” wkroczyć do Wilna i dokonać procesu „sterowanego samookreślenia” tego terenu pod kontrolą polską. W ten sposób zajęto Wileńszczyznę (październik 1920) i utworzono Litwę Środkową, która blisko dwa lata była terenem formalnie niezależnym. Kiedy nie udało się stworzyć federacji z Litwą, na co liczył Piłsudski, na Wileńszczyźnie przeprowadzono w 1922 roku wybory do lokalnego Sejmu Wileńskiego, a ten opowiedział się za przyłączeniem Wileńszczyzny do Polski. Litwa nie pogodziła się z zaistniałą sytuacją. Do 1927 roku oficjalnie uznawała, że pozostaje z Polską w stanie wojny. Stosunki dyplomatyczne nawiązano dopiero w 1938 roku, po wystosowaniu przez Polskę ultimatum.

Polecenie 1.7.14.

Na podstawie tekstu źródłowego wyjaśnij znaczenie pojęcia „bunt Żeligowskiego”. Oceń postępowanie generała.

Generał Lucjan Żeligowski o tzw. buncie litewsko-białoruskiej dywizji

Marszałek ocenił sytuację. Bolszewicy oddali Wilno rządowi kowieńskiemu [Litwie]. Polska nie może tu nic zrobić, gdyż nie pozwolą na to państwa koalicji i ponieważ w Spa Wilno zostało przez rząd polski oddane Litwie. Jeśli teraz Wilna nie wyratujemy, to historia nam tego nie daruje. I nie tylko Wilna. Musimy odbudować Litwę. Może to zrobić tylko sama ludność, jej synowie Litewsko-Białoruskiej Dywizji. Trzeba, aby ktoś wziął na siebie całą sprawę. Marszałek uważał, że tylko ja mogę to zrobić. Tylko pamiętać należy, że wszystkich mamy przeciwko sobie, nawet społeczeństwo polskie, które nie rozumie sprawy litewskiej. Może nastąpić chwila, mówi Marszałek – kiedy będzie Pan miał przeciwko sobie nie tylko opinię świata, ale i Polski. Może nastąpić chwila, że nawet ja będę zmuszony pójść przeciw Panu. Trzeba to wszystko wziąć na siebie. Tego nie mogę rozkazywać, takich rzeczy się nie rozkazuje.
9 października 1920 na czele wojsk złożonych z synów Litwy i Białorusi zajął Wilno nie generał polski Żeligowski, ale Litwin Żeligowski, ten, który będąc małym chłopcem, przychodził z Żupran do Wilna na egzamin i nocował na ławkach miejskich ogrodów.
Źródło: Generał Lucjan Żeligowski o tzw. buncie litewsko-białoruskiej dywizji, [w:] Lucjan Żeligowski, Niepodległość, t. 3, Londyn 1951, s. 164–165.

Polecenie 1.7.15.

Przeczytaj wiersz Kazimiery Iłłakowiczówny Odpoczynek Żeligowskiego. Czy można potraktować go jako wyraz wątpliwości gen. Żeligowskiego (lub społeczeństwa polskiego) co do przejęcia Wilna? Uzasadnij odpowiedź.

Kazimiera IłłakowiczównaOdpoczynek Żeligowskiego

A co jeśli droga była mylna,
a co, jeśli nie dość było Wilna,
a co, jeśliśmy pokuty warci
Za pół czynu,
Za Litwy rozdarcie?!
Źródło: Kazimiera Iłłakowiczówna, Odpoczynek Żeligowskiego.

Zamiast podsumowania

Ćwiczenie 1.7.9.1.

Ćwiczenie 1.7.9.2.

Ćwiczenie 1.7.9.3.

Co potrafię? 

Potrafię odczytywać informację z mapy.

Co wiem? 

Wiem, kiedy rozgrywała się wojna polsko-bolszewicka.

Co rozumiem? 

Rozumiem znaczenie walk o granicę.