Wróć do informacji o e-podręczniku Wydrukuj Pobierz materiał do PDF Pobierz materiał do EPUB Pobierz materiał do MOBI Zaloguj się, aby dodać do ulubionych Zaloguj się, aby skopiować i edytować materiał Ten materiał nie może być udostępniony
R14sXBnQPub4E

Kryzys w Kościele

Pałac papieski w Awinionie
Jean-Marc Rosier, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 3.0
R1MvjVGe44x1j11
Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0
Ćwiczenie 1
R1HyZyzT5iSkn1
zadanie interaktywne
Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.
Polecenie 1

Jak oceniasz zakres życia społecznego, w którym uczestniczył wówczas Kościół?

Polecenie 2

Zastanów się, czy mecenat papieży w okresie renesansu (np. finansowanie dzieł Michała Anioła) wymagał wielkich nakładów finansowych? Skąd twoim zdaniem Kościół czerpał większe środki, których potrzebował?

tuuDO8gbfi_0000000O

Jedność religijna wymogiem dawnych społeczeństw

W średniowiecznych i wczesnonowożytnych społeczeństwach stanowych religia odgrywała znaczącą rolę – integrowała grupy ludzkie. Wypełnianie takich funkcji jak np. opieka zdrowotna, opieka nad słabszymi członkami społeczeństwa – kobietami, wdowami, sierotami, osobami niepełnosprawnymi itp. były w dużym stopniu aktem religijnym.

Cechy rzemieślnicze w miastach fundowały przy kościołach kaplice, zakładały fundusze zapomogowe dla wdów i fundusze posagowe dla panien, pomagały młodzieży chcącej się uczyć. Wszystkie te poczynania postrzegane były jako tzw. „dobre uczynki”, niezbędne dla zbawienia. Ich spełnianie było elementem ówczesnych praktyk religijnych. Pod sztandarami cechów brano udział w kościelnych procesjach czy innych oficjalnych formach prezentacji publicznej. Ważne funkcje religia pełniła także w odniesieniu do wymiaru sprawiedliwości. Przysięga religijna była elementem uprawomocnienia zeznania. Wszystko to było możliwe dzięki zachowywaniu jedności religijnej. Dopuszczenie różnych religii o odmiennych systemach wartości, różnym pojmowaniu tego, co dobre i co złe, co służy „zbawieniu”, a co prowadzi do potępienia, wprowadziłoby w życie społeczne chaos. Tolerancja ograniczona była zatem przez utylitarność. W dzisiejszych czasach, gdy większość wspomnianych wcześniej funkcji pozbawiona jest odniesień do religii, dużo łatwiej być tolerancyjnym.

RwxRaoqWmVj77
Szpital w średniowieczu
Clio, ok. 1500, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 3.0
R1MAQ82xNOLRl
Szpital w średniowieczu
Musée AP-HP, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 3.0
tuuDO8gbfi_00000014

Problemy ekonomiczne i społeczne późnośredniowiecznego społeczeństwa a religia i religijność; strach w kulturze europejskiej XV i XVI w.

Społeczeństwo późnego średniowiecza (XIV i XV w.) zostało zdominowane przez strach i niepewność. Wynikało to przede wszystkim ze splotu wydarzeń politycznych i ekonomicznych, ale też zdrowotnych. „Czarna śmierć” – pandemia (wielka epidemia) z połowy XIV w. przetoczyła się przez niemal wszystkie kraje kontynentu i spowodowała starty sięgające nawet 50‑70 % ludności. Była to katastrofa o rozmiarach pod każdym względem niewyobrażalnych i aż dziwne było, że struktury społeczne przetrwały ten czas w prawie niezmienionym kształcie. Świadczyło to o trwałości panującego wówczas systemu stanowego, który miał panować jeszcze kilka stuleci.

Niemniej jednak załamanie demograficzne wywołało kryzys ekonomiczny, powtarzające się klęski głodu i kurczenie się zasobów materialnych, co prowadziło do wojen. Wojna stuletnia, wojenne niepokoje w Niemczech – wszystko to utrwalało w ludziach poczucie zagrożenia i strach, a z braku innych możliwości pomocy, szukanie duchowego wsparcia w religii. Mnożyły się bractwa religijne, nasilała ostentacja w praktykach religijnych (biczownicy, wędrowni kaznodzieje), szukano też winnych wśród „heretyków” i innowierców (np. Żydów).

R1NxNN11qDiWm
Epidemia dżumy w Europie w latach 1346-1350
Krystian Chariza i zespół,
Rg1A5Nl5p3vhe
Danse Macabre - Taniec Śmierci
Hans Holbein młodszy, Danse Macabre - Taniec Śmierci, Die imposante Galerie, domena publiczna
RlawQxn2DaIDC
Danse Macabre - Taniec Śmierci
Bernt Notke, Danse Macabre - Taniec Śmierci, domena publiczna
R1cNifiNcgsga
Biczownicy
Hartmann Schedel, Biczownicy, domena publiczna
R1FO0MhuaNvcn
Kazanie w Niklashausen
Hartmann Schedel, Kazanie w Niklashausen, 1493, domena publiczna
tuuDO8gbfi_00000022

Papiestwo i Kuria rzymska

Stojący na czele zhierarchizowanego Kościoła zachodniego papież oraz rozbudowana przy nim centralna administracja kościelna nazywana Kurią przeżywały, podobnie jak całe społeczeństwo późnośredniowieczne, kryzys. Działały one w sposób tradycyjny i nie potrafiły właściwie odpowiedzieć na wzrastające zapotrzebowanie na „religię”. Zaowocowało to rozłamem (wielka schizma zachodnia), powstawaniem ruchów uznawanych za heretyckie (albigensi, waldensi, husyci), ale też nowych zakonów, które musiały walczyć o niezaliczenie ich w poczet heretyków (np. franciszkanie).

Papieże i Kuria zatracili się w skostniałej biurokratycznej skorupie. Nastawieni na gromadzenie dóbr materialnych praktycznie nie pełnili funkcji, czysto, religijnych, czego oczekiwało od nich społeczeństwo. To zaś powodowało coraz większe upodabnianie się najwyższych kręgów hierarchii kościelnej do świeckich dostojników.

R14sXBnQPub4E
Pałac papieski w Awinionie
Jean-Marc Rosier, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 3.0
RvPAauouFMI4t
Spalenie Husa
Diebold Schilling starszy, Spiezer Chronik, Spalenie Husa, 1485, domena publiczna
Praca domowa
Polecenie 3.1

W jakich obszarach Kościół w okresie średniowiecza realizował ważne zadania z zakresu pomocy społecznej?

Polecenie 3.2

Jakiego rodzaju katastrofy przetoczyły się przez Europę w późnym średniowieczu i spowodowały narastanie strachu wśród ludzi i zapotrzebowanie na nowe formy religijności?

Polecenie 3.3

Przypomnij, jaka była główna przyczyna powstania zakonu franciszkanów (do jakich ideałów odwoływał się św. Franciszek.

Polecenie 3.4

Na czym polegała wielka schizma zachodnia?

tuuDO8gbfi_0000002W

Fiskalizm Kościoła i jego krytyka

Oskarżenia o fiskalizm ówczesnego Kościoła nie były bezzasadne. Większość czynności związanych z posługą duszpasterską (chrzciny, śluby, pogrzeby) oraz funkcjonowaniem hierarchii kościelnej (mianowanie na proboszcza, biskupa itd.) wiązało się z opłatami, które szły na potrzeby olbrzymiej rzeszy duchowieństwa i rozlicznych instytucji kościelnych. Nie wystarczały już dochody z przekazanych na cele religijne majątków ziemskich, niekiedy wręcz całych udzielnych księstw. Opłat żądano od wszystkich wiernych. Wobec wspomnianego kryzysu budziło to niezadowolenie, choć nikt nie podważał ani celowości istnienia Kościoła, ani prowadzonych przez niego instytucji (religijnych, oświatowych czy opiekuńczych). Irytowało jego marnotrawstwo, chciwość niektórych księży, a przy wzrastającym poczuciu strachu narastały wątpliwości, czy religia i religijność w formie, jaką oferował Kościół, sprostają rosnącym oczekiwaniom.

tuuDO8gbfi_0000002Z

Problem odpustów

Szczególnym przykładem piętrzenia się wspomnianych trudności okazały się w XV i na początku XVI w. Cesarstwie Niemieckim. Kryzys władzy cesarza, następnie wojny z husytami, problemy drobnych rycerzy, powtarzające się epidemie przy braku silnej realnej władzy świeckiej oraz olbrzymim znaczeniu tamtejszego Kościoła - wszystko to powodowało narastanie napięć i poczucia krzywdy. Tamtejsze społeczeństwo było bardzo religijne i chciało wierzyć, że pieniądze oddawane na potrzeby religijne przyczyniają się do zbawienia. Ówczesne elity świeckie i duchowne również w większości były przeciwne zamienianiu czynności religijnych w czysty fiskalizm, czyli ściąganiu pieniędzy pod przykrywką religijności. Taka właśnie sytuacja wiązała się ze „sprzedażą odpustów”, które stały się zarzewiem rozłamu w Kościele.

R1Mdfhsh2PeVy
Sprzedaż odpustów
Pvasiliadis, Sprzedaż odpustów, domena publiczna
tuuDO8gbfi_00000038

Wystąpienie Lutra

Kuria rzymska i papież Leon XtuuDO8gbfi_000tp001Leon X zgodzili się na przeprowadzenie akcji odpustowej. Teoretycznie miała ona szczytny cel – zebrane pieniądze miały zostać przeznaczone na wzniesienie nowej bazyliki św. Piotra oraz inne potrzeby religijne. W praktyce jednak wiadomo było, że pieniądze ze sprzedaży odpustów mają pokryć dług zaciągnięty przez prymasa Niemiec Albrechta Hohenzollerna u ówczesnych bankierów.

Marcin LutertuuDO8gbfi_000tp003Marcin Luter, zakonnik augustiański i profesor teologii na uniwersytecie, wystąpił przeciwko mechanicznemu kupowaniu listu odpustowego. Prości ludzie wierzyli, że dzięki temu zostaną zbawieni, że ofiara pieniężna jest formą żalu za grzechy. Według legendy Luter miał przybić swoje krytyczne 95 tez przeciw praktykom odpustowym w 1517 r. na drzwiach kościoła w Wittenberdze. Jawna krytyka tradycyjnego porządku, żądania zmian w Kościele i powrotu do prawdziwej wiary przy jednoczesnym wskazaniu winnego, którym miał być „Rzym”, znalazły żywiołowe poparcie we wszystkich warstwach społecznych Niemiec – szczególnie wśród elit intelektualnych.

R1dx2gabnbBj7
Leon X
Rafael Santi, Leon X, 1518-1519, olej na desce, Galeria Uffizi, domena publiczna
RrMNUk0plZqnF
Początki budowy nowej bazyliki św. Piotra w Rzymie
domena publiczna
RXCWQL7pN0djM
Budowa nowej Bazyliki św Piotra w Rzymie
Pieter Coecke, Budowa nowej Bazyliki św Piotra w Rzymie, XVI, domena publiczna
R10U8LetFq8JV
Kościół św. Jadwigi – widok miasta Innsbrucku
Albrecht Dürer, Kościół św. Jadwigi – widok miasta Innsbrucku, 1495, akwarela, Albertina, Vienna, domena publiczna
R1N4P5eBRPrO1
Albrecht Hohenzollern – arcybiskup Magdeburga i Moguncji
Albrecht Dürer, Albrecht Hohenzollern – arcybiskup Magdeburga i Moguncji, 1519, rycina, Victoria and Albert Museum, domena publiczna
R1XGVpXwfCwOa
Fuggerowie: Hans Fugger Bogaty w swoim kantorze w Augsburgu
1517, domena publiczna
RU8nihqLdSNR5
Jacob Fugger Bogaty
Albrecht Dürer, Jacob Fugger Bogaty, 1519, tempera na płótnie, Staatsgalerie Altdeutsche Meister, Augsburg, domena publiczna
RA5mrob3iVtuc
Kamienica Fukierowska w Warszawie
Szczebrzeszynski, domena publiczna
R1ZoC4qTRLHnp
Pałac miejski Fuggerów w Augsburgu
Alois Wüst, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 3.0
RjD9gZ3X3ZHRU
Kaplica Fugerrów w kościele św. Anny w Augsburgu – wykończanym przez największych mistrzów niemieckich, m.in. Duerera
JD, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 2.0
R17KOU0wkcq6l
Rodzice Lutra – portrety Duerera
Lucas Cranach starszy, Rodzice Lutra – portrety Duerera, 1527, bukowe drewno, Wartburg-Stiftung, domena publiczna
RXUKy6DWlYD8h
Marcin Luter jako mnich
Lucas Cranach młodszy, Marcin Luter jako mnich, 1520, miedzioryt, Victoria and Albert Museum, domena publiczna
R1aPEbgRrWgEg
Klasztor Augustianów w Wittenberdze
Alupus, Wikimedia Commomns, licencja: CC BY-SA 3.0
tuuDO8gbfi_000tp001
tuuDO8gbfi_000tp003
tuuDO8gbfi_0000005R

Marcin Luter – zerwanie z Rzymem i początkowy etap tworzenia nowej doktryny

Rozgłos, jakiego nabrało pisemko wzywające do tradycyjnej w formie dyskusji akademickiej, dowodził, że sytuacja w Niemczech była niezwykle napięta. Wezwanie do odwołania Tez, jak i spektakularne dysputy (np. w Lipsku w 1519 r., która teoretycznie zakończyła się sukcesem oponentów Lutra) utwierdzały jedynie wszystkich zwolenników zmian w przekonaniu o słuszności głoszonych poglądów. Papież Leon X po bezskutecznych próbach nakłonienia do ustępstw, zdecydował się wydać bullę „Exsurge Domine” (w tłumaczeniu: Powstań Panie), uznającą Lutra za heretyka. Ten zaś, niesiony na fali popularności, w masowo rozpowszechnianych broszurkach i pisemkach satyryczno‑polemicznych, zaatakował samego papieża i spalił bullę. Zerwanie stało się faktem i zaczęto tworzyć podstawy nowego wyznania.

Początkowo postulowano oparcie się na słowie Bożym – czyli samej Biblii, którą każdy może i powinien „studiować i interpretować”. Ograniczono znaczenie tradycji, w tym kult świętych, znaczenie dobrych i złych uczynków (najważniejsza była głęboka wiara), rolę papiestwa i w ogóle hierarchii kościelnej, ograniczono również liczbę sakramentów do dwóch – chrztu oraz komunii pod dwiema postaciami.

R12F9DPmJroUs
Spalenie bulli „Exsurge Domine" XII 1520
Spalenie bulli „Exsurge Domine" XII 1520, 1872/73, domena publiczna
tuuDO8gbfi_00000061

Zwolennicy „nowinek”

Olbrzymia i ciągle wzrastająca popularność Lutra spowodowała, że młody cesarz Karol VtuuDO8gbfi_000tp004Karol V wezwał mnicha przed swoje oblicze do Wormacji na sejm Rzeszy (czyli przed przedstawicieli wszystkich władców niemieckich). Dla bezpieczeństwa zaopatrzył go w list żelazny, gwarantujący nietykalność. W 1521 r. przejazd Lutra przez Niemcy okazał się „triumfalnym pochodem”. We wszystkich miejscowościach mieszkańcy wychodzili mu na spotkanie i witali bardzo gorąco. Cesarz jako opiekun Kościoła w Niemczech w rysującym się sporze poparł jednak papieża i skazał byłego zakonnika na banicję. Znaczyło to, że po upływie terminu ochronnego z listu żelaznego Luter powinien zostać schwytany i ukarany jak heretyk – czyli spalony. Elektor saski Fryderyk Mądry nie był jednak przekonany o winie Marcina Lutra. By nie działać wbrew prawu (czyli dekretowi cesarskiemu), dokonał fikcyjnego porwania reformatora i ukrył go na zamku w Wartburgu. Tam podczas kilkumiesięcznego odosobnienia Luter przełożył Nowy Testament na język niemiecki. Ze względu na sławę, jaką zyskał, wszyscy chcieli czytać jego tłumaczenie, dzięki czemu w przyszłości używany przez Lutra język stał się niemieckim językiem literackim, wypierając powoli inne odmiany tego języka.

RMKmtIqUTBjCR
Eck i Luter przed cesarzem Karolem na sejmie w Wormacji – relief z katedry w Berlinie
Wolfgang Rieger, 2010, domena publiczna
R1GTMKe3sowqM
Luter na sejmie w Wormacji IV 1521
Anton von Werner, Luter na sejmie w Wormacji IV 1521, 1877, Staatsgalerie Stuttgart, domena publiczna
R13upx7K9aCSF
Elektorzy sascy – protektorzy luteranizmu – w środku Fryderyk Mądry (1486-1525), po lewej Jan Stały (1525-1532), po prawej Jan Fryderyk Wspaniałomyślny (1532-1547)
Lucas Cranach Starszy, sailko, ok. 1532, malarstwo na buku, Germanisches Nationalmuseum, licencja: CC BY-SA 3.0
RcuJ7VBVeXM7x
Zamek w Wartburgu
Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 2.0
RnhicwiT3lwHj
Biblia Lutra (Nowy Testament w tłumaczeniu na język niemiecki)
Hans Holbein, Biblia Lutra (Nowy Testament w tłumaczeniu na język niemiecki), 1523, domena publiczna
Praca domowa
Polecenie 4.1

Jakie były przyczyny szerokiego poparcia uzyskane przez Lutra po jego wystąpieniu?

Polecenie 4.2

W którym z księstw niemieckich Luter zyskał schronienie? Jaką rolę odegrało dokonane przez niego wówczas tłumaczenie Nowego Testamentu?

tuuDO8gbfi_000tp004
tuuDO8gbfi_00000079

Społeczne konsekwencje uderzenia w Kościół: wojna rycerska, wojna chłopska

Stosunkowo szybko okazało się, że wystąpienie Lutra stało się katalizatorem niezadowolenia narastającego w niemal wszystkich grupach społecznych ówczesnych Niemiec. Najbliżsi współpracownicy reformatora (m.in. Andreas Karlstadt) podczas jego długiej nieobecności w Wittenberdze zaczęli w szybkim tempie wprowadzać zmiany – rozwiązano klasztory, oczyszczano kościoły z wszelkich ozdób itp. Narastanie fermentu zmusiło Lutra do powrotu i spowolnienia tempa zmian.

Okazało się jednak, że lawina ruszyła. W 1522 r. pod wodzą Franza von Sickingen w zachodnich Niemczech wybuchł bunt drobnego rycerstwa, które chciało pod hasłami religijnymi zagarnąć dobra użytkowane przez Kościół. Powstanie stłumiono siłą. O wiele większe rozmiary przybrało niezadowolenie chłopów, którzy w latach 1524‑1526 pod wodzą Thomasa Münzera, zjednoczeni hasłami religijnymi zaczęli występować przeciwko porządkowi feudalnemu. Ogarnięte buntem południowo‑zachodnie Niemcy zostały spacyfikowane przez współdziałających ze sobą władców. Znamienne, że bunt nie przeniósł się poza linię Łaby, za którą mieliśmy do czynienia z wtórną pańszczyzną i rozwojem gospodarki folwarcznej.

RNnImmmD57CiD
Andreas Rudolph Bodenstein z Karlstadt znany jako Andreas Karlstadt
1541/42, domena publiczna
RZubJMjMFpcL2
Franz von Sickingen – przywódca wojny rycerskiej
Hieronymus Hopfer, Franz von Sickingen – przywódca wojny rycerskiej, ok. 1520, akwaforta, domena publiczna
RI5Cd6b17OQHm
Karta tytułowa „Zwoelf Artikel"
1525, domena publiczna
R1VfnzFGVgtbb
Thomas Münzer
domena publiczna
Polecenie 5

Jakie grupy społeczne w oparciu o głoszoną przez Lutra krytykę kościoła wywołały w Niemczech dwa duże powstania społeczne?

Polecenie 6

W oparciu o niżej przedstawione postulaty powstańców chłopskich zawarte w dokumencie programowym powstania pt. „Dwanaście artykułów” oceń:

  • Czy możliwa była wówczas ich realizacja?

  • Czy M. Luter związany z książętami saskimi mógł je poprzeć?

  • Jakie grupy społeczne (i przywódcy) poczuły się zagrożone powstaniem chłopskim?

Niektóre postulaty 12 Artykułów:

  • Zniesienie poddaństwa.

  • Zniesienie dziesięciny.

  • Uwolnienie od podatków połowów, polowań i wyrębu lasów.

  • Zwrot chłopom gmin leśnych.

  • Wolny wybór pastorów przez gminy.

tuuDO8gbfi_0000008S

Wymuszona ewolucja doktryny luterańskiej

W efekcie tych wydarzeń Luter zmienił niektóre ze swoich pierwotnych koncepcji. Nadal głosił, że każdy winien studiować Pismo Święte, ale jego interpretacja została zarezerwowana dla nowo powstałego kleru, który podlegał nie papieżowi w Rzymie, ale poszczególnym świeckim władcom terytorialnym. Dotychczasowa podwójna zależność indywidualnego człowieka: od swojego władcy pod względem prawnym i społecznym oraz od władzy kościelnej pod względem moralnym i duchowym, w nowej doktrynie w całości podporządkowana została władzy świeckiej. Zmiany te uprawomocnił kolejny sejm Rzeszy w Spirze w 1526 r., na którym cesarz zajęty wojną z Francją oraz Turcją przyznał poszczególnym władcom niemieckim prawo do dbania o dobro Kościoła według własnego sumienia, co w praktyce oznaczało legalizację rozwiązań proponowanych przez Lutra.

RZKigPf2JAee9
Sejm w 1526 – jus reformandi – widok Spiry w 1550 r.
Sebastian Münster, 1550, domena publiczna
R1TmRWQVJk5y9
Marburg – widok miasta z zamkiem i uniwersytetem
Macador, Marburg – widok miasta z zamkiem i uniwersytetem, 2004, fotografia, licencja: CC BY-SA 3.0
R5QHWwIVFVNUa
Landgraf Heski Filip Wielkoduszny
Stich von Matthäus Merian, Landgraf Heski Filip Wielkoduszny, domena publiczna
Polecenie 7

Omów przebieg wydarzeń początków reformacji w Niemczech.

Praca domowa
Polecenie 8.1

Wyszukaj w dowolnym źródle informacji wiadomości o hołdzie pruskim 1525 r. Jak ocenisz udział Polski w życiu politycznym Europy, skoro tak szybko wykorzystano pojawiające się nowe idee do rozwiązania własnych problemów? Przygotuj notatkę.