Wróć do informacji o e-podręczniku Wydrukuj Pobierz materiał do PDF Pobierz materiał do EPUB Pobierz materiał do MOBI Zaloguj się, aby dodać do ulubionych Zaloguj się, aby skopiować i edytować materiał Ten materiał nie może być udostępniony

Większość mięczaków posiada muszle. Zwierzęta te noszą je już przeszło 570 mln lat, ponieważ tyle trwa ich historia. U gatunków morskich muszle bywają duże, grube i ciężkie. Skoro jednak mięczaki je wytwarzają, to korzyści z posiadania muszli muszą przeważać nad niedogodnościami. Sprawdźmy to!

RScilK2DlPhqS1
Źródło: Daniel Jolivet (https://www.flickr.com), licencja: CC BY 2.0.
Już wiesz
  • pierścienice poruszają się dzięki mięśniom i płynowi usztywniającemu ciało;

  • miękkie ciało pierścienic jest chronione dzięki wytwarzaniu domków albo prowadzeniu podziemnego, skrytego trybu życia;

Nauczysz się
  • identyfikować na podstawie cech budowy nieznany organizm jako przedstawiciela mięczaków;

  • wskazywać i opisywać przystosowania ślimaka do lądowego lub wodnego trybu życia (na podstawie obserwacji);

  • wskazywać i opisywać przystosowania małża i głowonoga do wodnego trybu życia (na podstawie obserwacji);

  • omawiać sposoby poruszania, odżywiania i rozmnażania się mięczaków;

  • oceniać znaczenie mięczaków w przyrodzie i gospodarce.

iWu67N14wc_d5e208

1. Mięczaki

Mięczaki są zwierzętami o miękkim, niesegmentowanym ciele, najczęściej zbudowanym z 3 części: głowy, tułowia, zwanego workiem trzewiowymworek trzewiowyworkiem trzewiowym i nogi. Zwykle posiadają symetrię dwuboczną. Na głowie występuje otwór gębowy oraz narządy zmysłów, jak czułki i oczy. NoganogaNoga jest silnie umięśniona i służy do poruszania się. Worek trzewiowy zawiera większość narządów wewnętrznych. Na jego powierzchni leży fałd skórny, zwany płaszczempłaszczpłaszczem, który u większości mięczaków wytwarza twardy, wysycony solami wapnia szkielet zewnętrzny w postaci muszlimuszlamuszli. U głowonogów i nagich ślimaków jest ona zredukowana do niewielkiej płytki obrośniętej przez fałd płaszcza lub nie występuje w ogóle. Na wewnętrznej powierzchni muszli znajdują się przyczepy mięśni uczestniczących w ruchu.

Narządem wymiany gazowej u większości mięczaków są skrzela położone w jamie płaszczowejjama płaszczowajamie płaszczowej, przestrzeni obecnej między płaszczem a workiem trzewiowym. Ślimaki lądowe prowadzą wymianę gazową przez silnie ukrwioną powierzchnię jamy płaszczowej pełniącą rolę płuca.

R1czHcI5ljB6Z1
Źródło: Tomorrow Sp. z o.o., Line Sabroe (https://www.flickr.com), Orin Zebest (https://www.flickr.com), Derek Keats (https://www.flickr.com), licencja: CC BY 2.0.
Polecenie 1

Kształt, wielkość i barwa muszli to cechy umożliwiające rozpoznawanie przedstawicieli poszczególnych gatunków mięczaków. Porównaj budowę muszli 2 różnych gatunków ślimaków lądowych. Obserwację przeprowadź na podstawie okazów muszli lub galerii 1. Zaprojektuj tabelę i zapisz w niej wyniki porównania.

Ciekawostka

Wymarłymi przedstawicielami mięczaków były m.in. żyjące w morzach (współcześnie z dinozaurami) amonity.Muszle niektórych z nich mogły osiągać nawet 2 m średnicy. Skamieniałe szczątki amonitów można znaleźć w Polsce, np. w Jurze Krakowsko‑Częstochowskiej i Górach Świętokrzyskich.

R4yLdpZeloQI11
Źródło: Bram from Breda (http://commons.wikimedia.org), licencja: CC BY-SA 2.0.
iWu67N14wc_d5e257

2. Ślimaki

Ślimaki to najliczniejsza grupa mięczaków. Ich ciało składa się z wyraźnie wyodrębnionej głowy, worka trzewiowegonogi. Zwykle okryte jest spiralnie zwiniętą muszlą. Na głowie znajduje się 1 lub 2 pary czułków z osadzonymi na nich oczami.

RqpdliT1tKoyy1
Źródło: Anita Mowczan, PublicDomainPictures (https://pixabay.com/), licencja: CC BY 3.0.

W jamie gębowej ślimaków, na języku, umieszczony jest narząd, zwany tarkątarkatarką, złożony z kilku rzędów twardych, ostrych ząbków. Tarka może być wysuwana na zewnątrz i służyć do zeskrobywania pokarmu z podłoża, a nawet do odłamywania kawałków roślin i wywiercania otworów w muszlach innych mięczaków.

Wśród ślimaków spotykamy roślinożerców, mięsożerców, saprofagi i pasożyty. Większość ślimaków lądowych żywi się roślinami. Nagie ślimaki, np. ślinik, szczególnie upodobały sobie grzyby (zarówno jadalne, jak i trujące). Najwięcej ślimaków drapieżnych występuje wśród gatunków morskich. Niektóre z nich polują na inne ślimaki oraz jamochłony, część żywi się padliną. Trafiają się też gatunki jadowite, które przytrzymują zdobycz ząbkami tarki albo nogą, a następnie paraliżują ją jadem.

RNmWBL7d9U5ki1
Prezentowany jest w dużym oddaleniu ślimak poruszający się po powierzchni szyby, pełzający w kierunku przyklejonej do powierzchni szyby sałaty (ślimak i sałata widoczne są od góry).Podczas pełzania ślimak filmowany jest od spodu, widać fale skurczów mięśni stopy i śluz pozostawiony przez niego podczas pełzania. Ślimak dopełza do sałaty i zaczyna ją zjadać. Następuje duże zbliżenie na jedzącego ślimaka. Ślimak jest filmowany od spodniej strony nogi (od dołu), którą jest przytwierdzony do szyby. Widać, w jaki sposób odrywa on fragmenty sałaty za pomocą tarki. Ślimak zjada ostatni fragment sałaty. Następuje odjazd kamery, ale nie tak daleko jak w przypadku pierwszej sceny. Zbliżenie na całego ślimaka z boku.

Noga umożliwia ślimakom ruch. Jej spodnia część wydziela śluz, który ułatwia poruszanie się, zmniejszając tarcie nogi o podłoże. Kiedy ślimak czuje się zagrożony, wciąga głowę i nogę do muszli. Jesienią, przed zapadnięciem w stan odrętwienia, ślimaki lądowe chowają się w muszli, a jej otwór zamykają wapiennym wieczkiem. W ten sposób chronią się przed drapieżnikami i wyschnięciem. Muszla ślimaka rośnie wraz z nim, jest jego szkieletem zewnętrznym i daje oparcie mięśniom. Równocześnie pełni funkcje ochronne.

Obserwacja 1

Ustalenie, jak porusza się ślimak.

Co będzie potrzebne
  • ślimak winniczek,

  • szklana płytka o zaokrąglonych krawędziach,

  • liść sałaty,

  • pipetka z odrobiną octu.

Instrukcja
  1. Połóż ślimaka na szklanej płytce i obserwuj od spodu, jak się porusza. Zwróć uwagę na ruch mięśni stopy. Zaobserwuj ślad, który zostawia.

  2. Połóż obok ślimaka liść sałaty. Zaobserwuj, czy ślimak zmieni kierunek ruchu.

  3. W odległości 3 cm od ślimaka narysuj octem linię przecinającą kierunek jego ruchu. Zadbaj, by nie zwilżyć ślimaka octem. Zaobserwuj kierunek ruchu zwierzęcia.

  4. Zaobserwuj i wymień narządy zmysłu ślimaka.

  5. Zaobserwuj reakcję ślimaka na zagrożenie.

  6. Po zakończeniu obserwacji umieść ślimaka w środowisku, z którego został zabrany.

Podsumowanie

Ślimak przemieszcza się, wykorzystując głównie narząd węchu, dotyku i wzroku. Pełza po podłożu, a śluz, którym je pokrywa, pomaga zmniejszyć tarcie. W razie zagrożenia mięśnie przyczepione do wnętrza muszli wciągają nogę i głowę do skorupy.

Ciekawostka

Niektóre ślimaki morskie mają silnie spłaszczoną nogę przypominającą płetwę. Dzięki niej potrafią aktywnie pływać w toni wodnej.

R1UPMErTGK6uC1
Źródło: Ed Bierman (https://www.flickr.com), licencja: CC BY 2.0.
iWu67N14wc_d5e371

3. Małże

Wszystkie małże żyją w wodzie i oddychają skrzelami. Są na ogół zwierzętami osiadłymi i nie mają wyodrębnionej głowy. Ich muszla składa się z 2 części, tzw. skorupek połączonych ze sobą za pomocą zawiasu utworzonego zwykle z nachodzących na siebie ząbków lub listewek. Skorupki mogą być zamykane dzięki skurczom mięśni znajdujących się w worze trzewiowym.

Niektóre małże, jak omułek jadalny czy racicznica zmienna, u podstawy nogi mają specjalny gruczoł, którego wydzielina, zwana bisiorembisiorbisiorem, umożliwia przytwierdzenie się do podłoża.

R1HREdRRGVpCO1
Źródło: Dariusz Adryan, licencja: CC BY 3.0.

Małże to filtratoryfiltratoryfiltratory, czyli organizmy żywiące się cząsteczkami materii organicznej i mikroorganizmami oddzielonymi z otaczającej wody. Wodę wraz z pokarmem i tlenem zasysają przez syfon wpustowy. W jamie skrzelowej małż oddziela szczątki organiczne oraz drobne organizmy i kieruje je do otworu gębowego. Skrzelami pochłania tlen i wydala dwutlenek węgla, a zużytą wodę usuwa na zewnątrz przez syfon wyrzutowy.

Polecenie 2

Przeanalizuj informacje zawarte na ilustracji. Sformułuj wniosek i wyjaśnij przyczyny dostrzeżonej prawidłowości.

R1QTote3axulc1
Źródło: Dariusz Adryan, Aung (https://commons.wikimedia.org), Rainer Zenz (https://commons.wikimedia.org), licencja: CC BY-SA 3.0.
Obserwacja 2

Oznaczanie małży na podstawie budowy skorupki.

Co będzie potrzebne
  • muszle wybranych gatunków małż występujących w Polsce (omułek jadalny, rogowiec bałtycki, małgiew piaskołaz, sercówka pospolita);

  • uproszczony klucz do oznaczania krajowych gatunków małży.

Instrukcja
  1. Zapoznaj się z kluczem do oznaczania małży.

  2. Zaobserwuj budowę skorupek małży i porównaj ich charakterystyczne cechy z opisami w kluczu. Ustal nazwy gatunkowe.

    RyyCmVAgE7jEx1
    Źródło: Dariusz Adryan, licencja: CC BY 3.0.

Podsumowanie

Budowa skorupki małży może być pomocna w oznaczaniu tych zwierząt.

Ciekawostka

Wewnętrzna część muszli u wielu małży wyścielona jest warstwą perłową. Gdy do tkanki płaszcza wytwarzającego muszlę dostanie się ziarnko piasku (albo inny drażniący obiekt), zostaje ono otoczone masą perłową i powstaje perła. Perły wytwarzane są przez niektóre małże morskie i rzeczne.

R1Rrk7OqFOq7B1
Źródło: The_Wookies (https://commons.wikimedia.org), licencja: CC BY 2.5.
Ciekawostka

Największym małżem świata jest przydacznia olbrzymia. Może ważyć nawet 320 kg i mieć muszlę dł. 150 cm. Dla porównania największy krajowy małż – szczeżuja olbrzymia – dorasta do 20 cm długości. W ciągu godziny potrafi przefiltrować 1,5 l wody. Bardziej wydajna od niej jest niewielka skójka malarska – w godzinę czyści 3,5 l wody.

RqzzHu7HV3FPF1
Źródło: Ratha Grimes (https://www.flickr.com), licencja: CC BY 2.0.
iWu67N14wc_d5e476

4. Głowonogi

Głowonogi to drapieżne mięczaki morskie. Oddychają skrzelami. Pływają, wykorzystując siłę odrzutu wody usuwanej z jamy płaszczowej. Posiadają dobrze wykształconą głowę, parę dużych oczu, otwór gębowy wyposażony w tarkę i masywne szczęki, które u niektórych gatunków (np. ośmiornic) tworzą dziób, kształtem przypominający ten występujący u papug.

Nogę głowonogów tworzy 8 lub 10 umięśnionych, ruchliwych ramion otaczających otwór gębowy, zaopatrzonych w przyssawki i służących do chwytania ofiar. Mątwy i kałamarnice mają 10 ramion, z których 2, często zwane czułkami, są wyraźnie dłuższe od pozostałych. Przyssawki na czułkach kałamarnic mają na brzegach chitynowe haczyki ułatwiające chwytanie ofiar o dużych rozmiarach. Część ośmiornic wydziela jad, który prawie natychmiast paraliżuje zdobycz.

Polecenie 3

Na workach trzewiowych kałamarnic, głowonogów o torpedowatym kształcie ciała, znajdują się płetwy. Wyjaśnij, dlaczego płetwy nie występują u ośmiornic.

Wskazówka

Jak sądzisz, który głowonóg rozwija większą prędkość podczas pływania?

Ciekawostka

Niektóre głowonogi, np. kałamarnice i mątwy, posiadają worek czernidłowy, w którym znajduje się czarno‑brązowa substancja – sepia (rodzaj atramentu). Przestraszony głowonóg wyrzuca ją gwałtownie przez lejek, tworząc chmurę, która odstrasza napastnika i zasłania go przed jego wzrokiem.

R1O9AU9ub5Srm1
Na białym tle pojawiają się kolejno pomarańczowe litery. Tworzą napis BIOLOGIA. Pod nim napis: MĄTWA.W oceanicznej głębi, pośród rafy koralowej, pływa mątwa. Wielki przezroczysty głowonóg leniwie wznosi się i opada. Ciało opasuje delikatna, mieniąca się płetwa. Z prawej głowa z żółtymi oczami zakończona licznymi, wąskimi ramionami.Mątwa płynie w lewo. Nogi i płetwa lekko falują.Zbliżenie z góry. Widać dokładnie jej przezroczyste wnętrze. Mieni się w jasnych odcieniach brązu.
iWu67N14wc_d5e538

5. Rozmnażanie mięczaków

Mięczaki rozmnażają się wyłącznie płciowo. Głowonogi, wiele gatunków małży i niektóre ślimaki są rozdzielnopłciowe, a większość ślimaków i część małży to obojnaki.

Dla ślimaków obupłciowych charakterystyczne jest zapłodnienie krzyżowe. Śimaki, podobnie jak pierścienice, sklejają się ze sobą brzusznymi stronami ciała i przekazują sobie plemniki. Do zapłodnienia dochodzi w ciele ślimaka. Jaja w otoczkach zawierających sole wapnia są składane do wygrzebanych w ziemi dołków.

R1McEHOcguIih1
Źródło: stux ( http://pixabay.com), licencja: CC0.

U małży zwykle występuje zapłodnienie zewnętrzne, a dorosłe osobniki uwalniają gamety do wody. Głowonogi rozmnażają się tylko raz w ciągu życia i wkrótce potem giną. W okresie godowym wykonują skomplikowane tańce podobne do tych obserwowanych u zwierząt kręgowych. Złożone jaja samica czyści z glonów, wymusza opływ wody nad nimi, zapewniając im odpowiednie natlenienie, przepędza potencjalnych intruzów. W tym czasie nie pobiera pokarmu, dlatego ginie zaraz po wykluciu się młodych.

Polecenie 4

U małży do zapłodnienia dochodzi w jamie płaszczowej. Skąd biorą się w niej gamety, skoro dorosłe osobniki zwykle uwalniają gamety do wody?

Wskazówka

Jaki ma to związek ze sposobem odżywiania się, charakterystycznym dla tych zwierząt?

iWu67N14wc_d5e599

6. Znaczenie mięczaków

Mięczaki mają duże znaczenie w środowisku wodnym. Są źródłem pokarmu dla wielu zwierząt, głównie ryb, ptaków, ssaków, rzadziej płazów i gadów, a także takich bezkręgowców, jak ślimaki, skorupiaki i rozgwiazdy. Małże przyczyniają się do oczyszczania wody poprzez odfiltrowywanie z niej cząstek materii organicznej.

Mięczaki od dawna służą człowiekowi jako źródło pokarmu bogatego w pełnowartościowe, łatwo przyswajalne białko i cenne mikroelementy. Popularnością cieszą się zwłaszcza w krajach, które mają bezpośredni dostęp do morza lub oceanu. Muszle mięczaków, a zwłaszcza wytwarzane przez małże perły, są cenione za swoje walory dekoracyjne i stosowane do wyrobu ozdób i biżuterii.

Ślimaki lądowe, zwłaszcza te nagie, powodują ogromne szkody w uprawie roślin. Przyczyniają się także do psucia się zgromadzonych owoców i warzyw. Drapieżne ślimaki morskie, np. rozkolce, bywają odpowiedzialne za straty w hodowli małży, głównie ostryg, omułków i perłopławów. Małże ryjące w twardym podłożu mogą niszczyć obiekty zanurzone w wodzie, np. drewniane urządzenia portowe i hydrotechniczne oraz kadłuby statków.

R1DuyjfKntkD61
Źródło: Brianhe at en.wikipedia (https://commons.wikimedia.org), public domain.
Polecenie 5

Niektóre ślimaki i małże są żywicielami wielu pasożytów. Podaj przykłady takich pasożytów. Wyjaśnij, w jaki sposób człowiek może się nimi zarazić.

iWu67N14wc_d5e650

Podsumowanie

  • Mięczaki żyją w wodzie słodkiej, słonej lub na lądzie.

  • Mięczaki to bezkręgowce, które posiadają miękkie, niesegmentowane ciało, zwykle składające się z 3 części: głowy, worka trzewiowego i nogi.

  • Worek trzewiowy mięczaków pokryty jest fałdem nabłonka, zwanym płaszczem, który wydziela substancje wytwarzające szkielet zewnętrzny w postaci muszli.

  • Mięczaki, z wyjątkiem ślimaków lądowych, oddychają skrzelami, które znajdują się w jamie płaszczowej.

  • Mięczaki rozmnażają się płciowo.

Praca domowa
Polecenie 6.1

Wymień cechy mięczaków, które pozwalają je odróżnić od innych zwierząt.

Polecenie 6.2

Porównaj budowę i tryb życia ślimaka winniczka, omułka jadalnego i kałamarnicy zwyczajnej.

iWu67N14wc_d5e766

Słowniczek

bisior
bisior

wydzielina gruczołu znajdującego się w nodze małży, która po dostaniu się do wody krzepnie w postaci wiązki cieniutkich, lśniących niteczek, umożliwiając przytwierdzenie się do podłoża

filtratory
filtratory

zwierzęta cudzożywne, które za pomocą specjalnych narządów przecedzają duże ilości wody, zatrzymując cząstki organiczne i drobne organizmy, którymi się żywią; należą do nich gąbki, niektóre pierścienice, małże, część owadów; czasem w tej grupie umieszcza się także wieloryby

jama płaszczowa
jama płaszczowa

przestrzeń (jama) znajdująca się między fałdem płaszcza a workiem trzewiowym mieczaków

muszla
muszla

wapienny szkielet zewnętrzny pokrywający ciało mięczaków, przytwierdzony do niego za pomocą mięśni; u niektórych grup częściowo lub całkowicie zredukowany

noga
noga

silnie umięśniona część ciała mięczaków znajdująca się po brzusznej stronie ciała; służy do pełzania, przyczepiania się do podłoża, zagłębiania się w nim lub do drążenia; noga głowonogów ma postać ramion lub czułków, które pełnią funkcję chwytną

płaszcz
płaszcz

fałd tkanki okrywający worek trzewiowy mięczaków i wydzielający substancję budującą muszlę

sepia
sepia

rodzaj czarno‑brązowego barwnika wytwarzanego przez niektóre głowonogi

tarka
tarka

narząd znajdujący się w jamie gębowej mięczaków na powierzchni języka, zbudowany z rzędów chitynowych ząbków; służy do odrywania kawałków pokarmu, jego zeskrobywania i rozdrabniania

worek trzewiowy
worek trzewiowy

część ciała mięczaków, w której znajdują się narządy wewnętrzne; okrywa go fałd zwany płaszczem

iWu67N14wc_d5e932

Zadania

Ćwiczenie 1
R1Md927pj5Ewj1
zadanie interaktywne
Źródło: Katarzyna Lech, licencja: CC BY 3.0.
Ćwiczenie 2
RfJsnAXIE64361
zadanie interaktywne
Źródło: Katarzyna Lech, licencja: CC BY 3.0.
Ćwiczenie 3
R1blEbnyMJK5G1
zadanie interaktywne
Źródło: Katarzyna Lech, licencja: CC BY 3.0.
Ćwiczenie 4
RqYQmw0040oKX1
zadanie interaktywne
Źródło: Katarzyna Lech, licencja: CC BY 3.0.
Ćwiczenie 5
R1RLjheFGIUT61
zadanie interaktywne
Źródło: Katarzyna Lech, licencja: CC BY 3.0.
Ćwiczenie 6
RzinvpeHsYv2G1
zadanie interaktywne
Źródło: Katarzyna Lech, licencja: CC BY 3.0.