Wróć do informacji o e-podręczniku Wydrukuj Pobierz materiał do PDF Pobierz materiał do EPUB Pobierz materiał do MOBI Zaloguj się, aby dodać do ulubionych Zaloguj się, aby skopiować i edytować materiał Ten materiał nie może być udostępniony

Morza i oceany zajmują ¾ powierzchni Ziemi. Od wieków czerpiemy z nich korzyści, ale niestety w niektórych przypadkach robimy to bez umiaru. Jakie są tego przyczyny? Do jakich skutków prowadzi ich nieumiarkowana eksploatacja? Czy da się odwrócić te złe tendencje?

Rd6blQm7SNk7D1
Brazylijska platforma wiertnicza P-51
Już wiesz
  • jak zróżnicowane są klimaty na Ziemi;

  • jak podzielono ocean światowy;

  • że dostęp do mórz i oceanów jest korzystny dla gospodarki;

  • czym jest łańcuch pokarmowy;

  • w jaki sposób rozpuszczalność tlenu w wodzie zależy od temperatury.

Nauczysz się
  • wyjaśniać, czym jest gospodarka morska;

  • wymieniać przykłady wykorzystania mórz i oceanów;

  • opisywać, do czego prowadzi zbyt intensywna eksploatacja zasobów morskich.

islJs2Q3o7_d5e173

1. Gospodarka morska

Gospodarka morska obejmuje bardzo szeroki zakres branż wykraczających poza rybołówstwo i eksploatację innych zasobów naturalnych. W jej skład wchodzi przemysł okrętowy, transport i logistyka. Rozwój gospodarki morskiej nie byłby możliwy bez badań naukowych i edukacji morskiej. Do tego działu gospodarki należą także turystyka morska i nadmorska związana z walorami przyrodniczymi i kulturowymi oraz administracja wprowadzająca reguły funkcjonowania w obszarze morskim.

Dla wielu państw gospodarka morska jest kluczowa: bez niej ani Japonia, ani Indonezja nie mogłyby się rozwijać. Innym, np. Norwegii lub Chile, znacząco ułatwia funkcjonowanie gospodarcze. Są też kraje, w których stanowi uzupełnienie gospodarki lądowej. Warto pamiętać, że poprzez współpracę przemysłową, transport i turystykę uczestniczą w niej również państwa niemające dostępu do morza.

RHIUwOKhAoyZY1
Port w Oakland (Stany Zjednoczone)
islJs2Q3o7_d5e214

2. Żegluga

Około 24% światowego PKB jest wytwarzane w Azji Wschodniej, 19% w Stanach Zjednoczonych, 18% w Unii Europejskiej. Dalsze miejsca zajmują Indie, Rosja, Brazylia. Duża część wytworzonych dóbr podlega międzynarodowemu handlowi.

Najwięksi eksporterzy i importerzy (wg CIA Factbook)

Najwięksi eksporterzy

Najwięksi importerzy

Państwo

Udział w świecie (%)

Państwo

Udział w świecie (%)

Chiny

12

Unia Europejska

13

Unia Europejska

12

Stany Zjednoczone

12

Stany Zjednoczone

8

Chiny

11

Japonia

4

Japonia

4

Korea Południowa

3

Hongkong

3

Rosja

3

Korea Południowa

3

Kanada

2

Kanada

3

Hongkong

2

Indie

3

Singapur

2

Singapur

2

Arabia Saudyjska

2

Meksyk

2

Tabela pokazuje dość wyraźną regionalizację: międzynarodowa wymiana towarowa odbywa się głównie między Europą, Ameryką Północną i Wschodnią Azją. Położenie tych regionów powoduje, że najważniejszym środkiem transportu m.in. są statki (ok. 90% światowego handlu) oraz że natężenie przewozów na oceanie światowym jest nierównomierne.

RhtRAvyvhLuDU1
Główne szlaki żeglugowe

Najbardziej wykorzystywany jest północny Atlantyk oraz północny Pacyfik. Ważny szlak łączy Azję Wschodnią i Południową z Europą. Kształt linii brzegowej wymusza koncentrację ruchu w Cieśninie Malakka, a dzięki Kanałowi Sueskiemu także na Morzu Czerwonym i Śródziemnym. Z kolei dzięki Kanałowi Panamskiemu statki wyruszające na przykład z zachodnich wybrzeży Ameryki Północnej do portów na wybrzeżu wschodnim lub do Europy czy Afryki nie muszą opływać Ameryki Południowej. Słabe natężenie żeglugi na półkuli południowej wynika głównie ze słabości tamtejszych gospodarek, a także z mniejszej ilości lądów. Leżąca w południowej części globu Australia ma co prawda silną gospodarkę i eksportuje surowce, ale jej rynek wewnętrzny jest ograniczony z powodu stosunkowo niewielkiej liczby mieszkańców.

Polecenie 1

Zbierz informacje na temat Kanału Nikaraguańskiego.

Intensywny ruch żeglugowy powoduje negatywne skutki dla środowiska: statki spalają paliwo niskiej jakości, przez co różne szkodliwe związki (m.in. siarki, ołowiu, azotu) pochodzące ze spalin dostają się do atmosfery, a wraz z opadami do morza. Wycieki paliwa, zrzuty wody balastowej, mycie zbiorników, wyrzucanie śmieci przyczyniają się do wzrostu zanieczyszczenia. Innym negatywnym skutkiem jest hałas generowany przez silniki statków utrudniający porozumiewanie się ssaków morskich, np. wielorybów.

Ciekawostka

Wielka Pacyficzna Wyspa Śmieci to nagromadzenie odpadów na północnym Pacyfiku w obrębie wiru prądów morskich. Jej powierzchnię szacuje się na 0,7–15 mln kmIndeks górny 2. Tworzą ją rozdrobnione pod wpływem działania promieni słonecznych i wody morskiej plastikowe przedmioty zmyte ze statków lub wrzucone do morza. Połykane przez zwierzęta blokują ich układ pokarmowy i powodują śmierć.

R1ERxQU9HGINd1
Albatros, który poniósł śmierć na skutek spożycia plastikowych śmieci
islJs2Q3o7_d5e276

3. Rybołówstwo

Ryby i owoce morza są cennym produktem żywnościowym. Dlatego do ich połowów przez lata angażowano coraz bardziej zaawansowane technologie. W drugiej połowie XX wieku wielkość połowów wzrosła czterokrotnie w stosunku do poziomu z końca lat 40. W kolejnych latach nastąpiła stagnacja. Wykorzystanie sonarów, a nawet satelitów nie dawało ławicom ryb szans na uniknięcie przetrzebienia. Coraz mniej ryb dorastało i mogło się rozmnażać. Ich liczebność z roku na rok znacząco malała. Był to najlepszy dowód na przełowienieprzełowienieprzełowienie – spadek liczby ryb wskutek nadmiernej eksploatacji łowisk. Szacunki wskazują, że 84% łowisk jest wykorzystywana na granicy przełowienia lub już ją przekroczyła.

R1OUvU1gVPtmq1
Zmiany wielkości połowów morskich na świecie

Mimo że oceany pokrywają większość powierzchni Ziemi, stosunkowo niewielka ich część stanowi potencjalne łowiska. Głównie obejmują one obszary, których wody przypowierzchniowe bogate są w organizmy zawierające chlorofil.

RHDcx76ua1GSg1
Zróżnicowanie ilości chlorofilu przy powierzchni morza. Zwróć uwagę, że skala nie jest liniowa

Plankton zawierający chlorofil, tzw. fitoplankton, jest podstawą łańcucha pokarmowego. Z mapy wynika, że na większości obszarów oceanicznych jest go znikoma ilość, a więc i ryb będzie tam raczej niewiele. Fitoplankton gromadzi się głównie przy brzegu, co nie powinno dziwić, ponieważ potrzebuje on nie tylko światła, ale też substancji odżywczych, a te spływają rzekami z lądu. Także w wysokich szerokościach geograficznych zaznacza się podwyższona ilość organizmów zawierających chlorofil. Jest to spowodowane lepszą rozpuszczalnością gazów w zimnej wodzie, w tym przypadku dwutlenku węgla niezbędnego do procesu fotosyntezy.

Szczególnymi obszarami są zachodnie wybrzeża zwłaszcza Ameryki Południowej i Afryki. Tam dzięki upwellingowiupwellingupwellingowi na powierzchnię trafiają składniki pokarmowe nagromadzone na dnie oceanów. Zimne prądy morskie dostarczają natomiast wodę bogatą w tlen i dwutlenek węgla.

Ciekawostka

Obszary z upwellingiem zajmują ok. 5% oceanów, ale pochodzi z nich ok. 25% połowów.

Agenda ONZ ds. Wyżywienia i Rolnictwa (FAO) podzieliła morza i oceany na 19 obszarów, ale ponad 75% połowów pochodzi tylko z sześciu z nich. Natomiast tylko 6 państw łowi 50% ryb morskich na świecie.

R2V8DSxPc9b5W1
Procentowy udział poszczególnych łowisk w światowych połowach w 2012 roku (wg FAO)
Państwa o największych połowach ryb w 2012 roku (wg FAO)

Lp.

Państwo

Połowy (mln t)

Odsetek połowów światowych (%)

1

Chiny

13,9

17

2

Indonezja

5,4

7

3

Stany Zjednoczone

5,1

6

4

Peru

4,8

6

5

Rosja

4,1

5

6

Japonia

3,6

5

7

Indie

3,3

4

RTks7CfMrytmF1
Film opowiada o pracy angielskich rybaków morskich. Wyruszają oni w morze na kutrze Sparkling Star z Paulem Stone jako kapitanem załogi.

Przełowienie to nie jedyny problem wynikający z intensywnego rybołówstwa. Sieci rybackie zatrzymują wszystkie organizmy większe niż ich oka, w związku z czym część połowu (8–25%) jest nieprzydatna. Większość tych organizmów ginie, osłabiając morski ekosystem.
Jeden ze sposobów połowu to trałowanie denne. Polega ono na tym, że sieć ciągnie się po dnie, wskutek czego zniszczeniu ulega tamtejsze środowisko naturalne. Ponieważ organizmy denne rosną bardzo powoli, odtworzenie ekosystemu jest tam wyjątkowo trudne i długotrwałe.

Polecenie 2

Uszereguj gatunki ryb według wzrastającej wielkości: szprot, tuńczyk, śledź, dorsz. Spróbuj odnaleźć dane i odpowiedzieć na pytanie, który z tych gatunków ryb ma wagowo największy udział (%) w światowych połowach.

Jednym ze sposobów ograniczenia rybołówstwa jest marikulturamarikulturamarikultura – chów organizmów morskich. W taki sposób uzyskuje się m.in. ok. 5,5 mln ton ryb rocznie. Przodujące kraje przedstawia tabela.

Najwięksi producenci ryb z farm rybnych w 2012 roku (wg FAO)

Państwo

Wielkość produkcji
(mln t)

Wielkość produkcji
na 1 zatrudnionego (t)

Norwegia

1,3

195

Chiny

1,0

7

Chile

0,8

55

Indonezja

0,6

1

Filipiny

0,4

b.d.

islJs2Q3o7_d5e363

4. Surowce mineralne

Woda morska jest bogata w pierwiastki i związki chemiczne, ale ich koncentracja jest najczęściej zbyt mała, by opłacało się je pozyskiwać. Wyjątek stanowi sól (NaCl) otrzymywana metodą polegającą na odparowaniu wody morskiej.

R1QHb01bAsCHw1
Sycylia – produkcja soli przez odparowanie wody
Główne pierwiastki rozpuszczone w wodzie morskiej

Pierwiastek

Koncentracja (%)

Chlor

18,98

Sód

10,561

Magnez

1,272

Siarka

0,884

Wapń

0,4

Potas

0,38

Brom

0,065

Węgiel (nieorganiczny)

0,028

Stront

0,013

Od nieco ponad 100 lat spod dna morskiego wydobywa się gaz ziemny i ropę naftową. Jest to typowe dla Zatoki Perskiej, Zatoki Meksykańskiej i Morza Północnego. W ten sposób swoje nowe złoża eksploatować będzie Brazylia.

Podmorskie wiercenia wiążą się z dużym zagrożeniem dla środowiska. Samo wiercenie jest naruszeniem naturalnego ekosystemu. Przy eksploatacji zdarzają się wypadki i wycieki ropy, jak np. w 2010 roku w Zatoce Meksykańskiej. Wyciekło wtedy 800 tys. mIndeks górny 3 ropy.

Wycieki takie sieją spustoszenie wśród fauny i flory. Ropa wypływająca na powierzchnię wody m.in. klei pióra ptaków morskich, uniemożliwiając im latanie. Ponadto rozpuszcza tłuszcz z piór, przez co zwierzęta nie są izolowane od zimnej wody. Próbując się oczyścić, połykają ropę. Wszystko to prowadzi do ich śmierci. Cierpią też zwierzęta morskie żyjące pod wodą i oddychające tlenem pobieranym z atmosfery: wystawiając głowę ponad wodę, wdychają szkodliwe opary ropopochodne. Ginie też plankton będący podstawą piramidy troficznej. Oddziaływanie nie ogranicza się tylko do organizmów morskich, wpływa również na zwierzęta żyjące na wybrzeżu, które zjadają zatruty ropą pokarm.

Ciekawostka

W trakcie akcji ratowniczej po wybuchu platformy Deepwater Horizon w Zatoce Meksykańskiej w 2010 roku użyto 7 tys. mIndeks górny 3środków do chemicznej neutralizacji ropy naftowej.

Oczywiście ropa naftowa wydobywana spod dna musi być przewieziona do rafinerii. Transport ten jest częścią żeglugi światowej, której skutki dla środowiska zostały omówione wcześniej.

Konkrecje polimetaliczne to skupiska związków, głównie żelaza i manganu, a dodatkowo kobaltu, niklu i miedzi, w postaci bryłek (najczęściej wielkości ziemniaka) na dnie mórz i oceanów. Występują przeważnie na głębokości 4–6 tys. m.

RCZh90eTYA1Sh1
Rozmieszczenie na dnach oceanów skupisk konkrecji polimetalicznych – konglomeratów składających się z różnych pierwiastków
R6gWwHzCN2uvG1
Konkrecja polimetaliczna – oryginalna wielkość 60 mm

Duża głębokość oraz zwykle duże rozproszenie powodują, że mimo prób nie podjęto jeszcze eksploatacji konkrecji polimetalicznych. Jej istotą będzie zbieranie konkrecji z dna, więc siłą rzeczy znów będzie to niekorzystne dla środowiska i będzie niszczyć tamtejszy ekosystem.

Ciekawostka

Od 1991 roku Polska ma prawo do eksploatacji fragmentu jednego z najbogatszych złóż polimetalicznych na świecie w strefie Clarion‑Clipperton na wschodnim Pacyfiku o powierzchni 75 tys. kmIndeks górny 2.

O znaczeniu gospodarki morskiej świadczy 320 artykułów Konwencji Narodów Zjednoczonych o prawie morza, na której podstawie państwa ustaliły własne strefy wyłączności ekonomicznej o szerokości do 370 km. Dzięki temu chronią swoje zasoby przed eksploatacją przez inne państwa.

RRpMXAHd8guEe1
Wyłączne strefy ekonomiczne – to obszary rozciągające się poza morze terytorialne do 200 mil morskich (370 km)
islJs2Q3o7_d5e451

Podsumowanie

  • Gospodarka morska to szerokie zagadnienie obejmujące badania i wykorzystanie zasobów morza, technologie służące eksploatacji, ochronę zasobów przyrodniczych i kulturowych, zagadnienia ekonomiczne, prawne, polityczne, a także edukacyjne.

  • Ponad 90% światowego handlu odbywa się drogą morską. Największe przewozy mają miejsce między Europą i Ameryką Północną oraz Ameryką Północną i wschodnią Azją.

  • Połowy morskie sięgnęły 90 mln ton rocznie i nie rosną głównie z powodu przełowienia dużych obszarów oceanicznych.

  • Najlepsze łowiska leżą w pobliżu wybrzeży na styku zimnych i ciepłych prądów morskich.

  • Marikultura, czyli chów organizmów morskich, jest odpowiedzią na malejące połowy.

  • Ropa naftowa wydobywana spod dna oraz przewidywana eksploatacja konkrecji polimetalicznych są istotnymi czynnikami zanieczyszczenia środowiska morskiego.

  • Podstawowym międzynarodowym dokumentem dotyczącym mórz jest Konwencja Narodów Zjednoczonych o prawie morza z 1982 roku.

Praca domowa
Polecenie 3.1

Zbierz informacje o szansach i zagrożeniach dla środowiska i gospodarki morskiej, które pojawią się, gdy jeszcze bardziej zmniejszy się zasięg pokrywy lodowej Oceanu Arktycznego.

islJs2Q3o7_d5e515

Słowniczek

przełowienie
przełowienie

spadek liczebności ryb wskutek nadmiernej eksploatacji łowisk

upwelling
upwelling

podnoszenie się ku powierzchni chłodnych, głębinowych, bogatych w substancje odżywcze wód oceanicznych wskutek odpychania przez wiatr wód powierzchniowych od brzegu

marikultura
marikultura

chów organizmów morskich

islJs2Q3o7_d5e592

Zadania

Ćwiczenie 1
R1d9bNqmQ1mDP1
zadanie interaktywne
Źródło: Ryszard Pawlak, licencja: CC BY 3.0.
Ćwiczenie 2
R3DYWeCIew0rM1
zadanie interaktywne
Źródło: Ryszard Pawlak, licencja: CC BY 3.0.
Ćwiczenie 3
R1Jml2HI4HbYH1
zadanie interaktywne
Źródło: Ryszard Pawlak, licencja: CC BY 3.0.
Ćwiczenie 4
RPdDemWznkERG1
zadanie interaktywne
Źródło: Ryszard Pawlak, licencja: CC BY 3.0.
Ćwiczenie 5
R1bnnNEpUA28C1
zadanie interaktywne
Źródło: Ryszard Pawlak, licencja: CC BY 3.0.