Problemy wynikające z eksploatacji zasobów odnawialnych i nieodnawialnych Ziemi
Rozwój ludzkości był i jest możliwy dzięki użytkowaniu zasobów Ziemi. Obecnie wykorzystujemy je na niespotykaną do tej pory skalę. Zdajemy już jednak sobie sprawę, że dotychczasowe podejście musi ulec zmianie – w przeciwnym razie w przewidywalnej przyszłości sami się ich pozbawimy. Dlatego w tym rozdziale przyjrzymy się problemom eksploatacji zasobów i skutkom środowiskowym z tym związanym.
jakie są wewnętrzne i zewnętrzne procesy geologiczne;
jakie są główne rodzaje skał;
jakie są główne rodzaje zasobów naturalnych Polski;
jakie istnieją związki między cechami środowiska i cechami gospodarki.
dokonywać klasyfikacji zasobów;
wyjaśniać, jakie są skutki eksploatacji zasobów.
1. Zasoby
ZasobyZasoby to wszystko, co jest potrzebne ludziom i społecznościom do funkcjonowania i rozwoju. W największym skrócie dzielą się na naturalne i ludzkie. Dokładniejszy podział przedstawia schemat.
Niektóre zasoby uważamy za nieodnawialne, ponieważ powstają w procesach geologicznych, które z natury rzeczy są bardzo długotrwałe, liczone w milionach lat. Dlatego raz wykorzystane, nie odtworzą się samoistnie w naszej skali czasu. Na szczęście niektóre z nich można odzyskać podczas recyklingu.
Zasoby odnawialne to te, które posiadają zdolność regeneracji. Ich odnawialność wynika z udziału w zamkniętych obiegach materii. Należą do nich na przykład woda, drewno, zasoby rybne. Cechy zasobów odnawialnych wbrew nazwie nie są przeciwieństwem nieodnawialnych. Przykładowo: lasy odtwarzają się, ale jeśli wyrąb przewyższy odnawianie, to w końcu ich zabraknie.
Zasięg pojęcia zasobów zmienia się na przestrzeni dziejów: najlepsze rudy żelaza przez wieki nie były zasobem, ponieważ nie było technologii umożliwiających przetopienie ich; z kolei gęsi przestały być zasobem dostarczającym narzędzi do pisania.
Zastanów się, czy krajobraz jest zasobem, i jeśli odpowiedź jest pozytywna, to do której grupy należy go zaliczyć. Jeśli jednak nie, to dlaczego?
Eksploatacja zasobów przyrody jest ingerencją w procesy naturalne, więc siłą rzeczy najczęściej niesie ze sobą negatywne następstwa. AntropopresjaAntropopresja, czyli oddziaływanie ludzi na środowisko, może mieć różną intensywność. Zbieranie grzybów i jagód w lesie ma znikome znaczenie dla równowagi ekologicznej. Często się jednak zdarza, że z powodu oddziaływania człowieka jakość środowiska maleje, mówimy wówczas o jego degradacjidegradacji. Przykładami są zanieczyszczone ściekami rzeki, wyjałowiona wskutek nadmiernej eksploatacji gleba czy zniszczone walory krajobrazu będące wynikiem chaotycznej zabudowy. Jeśli środowisko straciło swoje walory, to zostało zdewastowanezdewastowane.
2. Przykłady antropopresji
Przemysłem, który w ogromnym stopniu przyczynia się do degradacji środowiska, jest górnictwo, zwłaszcza odkrywkowe.
Budowa kopalni odkrywkowej zajmuje wielką przestrzeń – to pierwsza zmiana. Trzeba usunąć roślinność, glebę i skały nadkładu – w czasie tych zmian giną zwierzęta, które nie mogą lub nie zdążą zmienić miejsca swojego siedliska. Pogłębianie wyrobiska przecina poziomy wód gruntowych, więc wodę trzeba odpompować, co zaburza naturalny reżim pobliskich rzek i obniża poziom wód podziemnych w okolicy (tworzy się lej depresyjnylej depresyjny). To z kolei wpływa na wody powierzchniowe, roślinność, jakość gleby. Czasem zaburzenia równowagi skał skutkują wstrząsami – małymi trzęsieniami ziemi.
Skały płonneSkały płonne, czyli skały bez znaczenia gospodarczego, składuje się na zwałowiskach (hałdach), które zajmują kolejne tereny, zaburzają krajobraz, zwiększają nacisk na podłoże, stają się źródłem zanieczyszczeń powietrza.
Film dostępny na portalu epodreczniki.pl
Na filmie skutki wydobycia węgla w Indiach. Olbrzymie odkrywki, ich dna zalane wodą, kominy elektrowni. W następnym ujęciu zabudowania, opuszczone domy, zniszczone budynki. Kilku mężczyzn opowiada o kopalni i skutkach wydobycia węgla. W kolejnym ujęciu prymitywne zabudowania mieszkalne nad urwiskiem, rozjechane drogi. Wiele zagłębień zalanych wodą. Brak roślinności.
Górnictwo głębinowe może prowadzić do osiadania gruntu nad nieczynnymi wyrobiskami i chodnikami, gdy ich stropy się zawalą. Technologia wydobycia gazu łupkowego jest oskarżana o zanieczyszczenia wód podziemnych używanymi podczas tego procesu chemikaliami.
Eksploatacja zasobów odnawialnych również powinna podlegać ograniczeniom. Istotą jest nieprzekroczenie zdolności samoodtwarzania. Jeśli jednak ta granica zostanie przekroczona, danego zasobu ubywa i spada jego jakość. Była o tym mowa w lekcjach poświęconych lasom i gospodarce morskiej. Ponieważ elementy środowiska są ze sobą powiązane, naruszenie równowagi jednego powoduje skutki w innych.
Zaburzenia równowagi środowiska wpływają na ludzi i ich działania. Wyczerpywanie się zasobów wody, jałowienie gleb prowadzi do deficytu żywności, chorób, a nawet śmierci. Skutkiem ich unikania są migracje, co zwiększa antropopresję na środowisko w nowych obszarach. Wyczerpywanie dotychczasowych złóż podnosi ceny surowców, a przez to wyrobów. Innym skutkiem są poszukiwania i eksploatacja w nowych rejonach, co negatywnie wpływa na środowisko na kolejnych obszarach naszej planety. Doprowadza to często do konfliktów między społecznościami, firmami poszukującymi lub eksploatującymi, rządami i organizacjami pozarządowymi.
Konflikt o zasoby | Strony konfliktu |
Eksploatacja ropy naftowej spod dna Oceanu Arktycznego | Rosja – Greenpeace |
Polowania na wieloryby | Japonia – społeczność międzynarodowa |
Gaz łupkowy | Społeczności gmin Grabowiec i Susiec (Zamojskie) – koncern paliwowy Chevron |
Budowa elektrowni wodnych na rzece Omo w Etiopii i zmniejszenie dopływu wody do Jeziora Turkana | Etiopia – Kenia |
Wycinanie drzew w Puszczy Białowieskiej | Lokalna społeczność – organizacje proekologiczne |
3. Zasady zrównoważonego rozwoju
Dla zrównoważonego rozwoju priorytetem jest takie wykorzystanie zasobów, żeby co najmniej utrzymać osiągnięty poziom rozwoju oraz by zasobów wystarczyło dla przyszłych pokoleń.
Można to czynić na kilka sposobów. Jednym z nich jest zmniejszenie zużycia na przykład poprzez zmniejszenie energochłonności produkcji, zastąpienie urządzeń mechanicznych elektronicznymi, miniaturyzację wyrobów, energooszczędne budownictwo. Drugi sposób to powtórne użycie różnych produktów i materiałów, niekoniecznie zgodne z pierwotnym przeznaczeniem.
Trzeci sposób to recykling, dzięki któremu nie trzeba produkować od podstaw kolejnych ilości na przykład szkła, metali, tworzyw sztucznych, co pozwala zaoszczędzić drogocenne zasoby. Z odpadów organicznych wytwarza się kompost – naturalny nawóz, a w biogazowniach gaz i dalej energię elektryczną i cieplną.
Kolejnym sposobem ochrony zasobów jest wprowadzanie regulacji prawnych. Jednym z przykładów jest zakaz produkcji i importu do Unii Europejskiej żarówek, które świecą poprzez podgrzewanie włókna do wysokiej temperatury. Świetlówki i diody LED wymagają wielokrotnie mniej energii i są trwalsze. Inne regulacje to różne formy ochrony przyrody ograniczające inwestycje. Mogą to być na przykład plany zagospodarowania przestrzennego, parki narodowe, parki kultury. Podstawą takich działań jest jednak przekonanie społeczeństw o ich wadze poprzez edukację, zachęty, akcje promocyjne. Chodzi o to, by wprowadzane regulacje prawne były uznawane przez społeczeństwo za własne, a nie jako działania represyjne.
Spróbuj wyjaśnić, w jaki sposób przygotowanie i późniejsze stosowanie planów zagospodarowania przestrzennego przyczynia się do ochrony zasobów.
Jednym z drastycznych przykładów negatywnych konsekwencji nieracjonalnej eksploatacji zasobów jest Nauru – wyspa na Pacyfiku. Wydobywanie fosforytów przez ok. 100 lat zdewastowało 90% wyspy, powstał problem z wodą pitną, świat organiczny na lądzie i w morzu znacząco zubożał. Prawie całą żywność sprowadza się z zagranicy. Z powodu wyczerpania złóż bezrobocie sięga 90% (wg oficjalnych danych 23%).
Podsumowanie
Zasoby są konieczne do utrzymania poziomu życia i rozwoju.
Niektóre zasoby są nieodnawialne, ale racjonalna gospodarka może spowolnić ich zupełne zużytkowanie lub nawet zapobiec ich wyczerpaniu.
Eksploatacja zasobów może prowadzić do degradacji lub dewastacji środowiska.
Istnieje wiele sposobów prowadzących do zrównoważonego rozwoju i zmniejszających zależność od zasobów naturalnych. Są to m.in. zmniejszenie energochłonności, powtórne użycie, recykling, wprowadzanie odpowiednich regulacji prawnych wymuszających proekologiczne działania.
Wybierz firmę lub gospodarstwo rolne w swojej okolicy. Dowiedz się, z jakich zasobów (woda, paliwo, energia elektryczna, gleba itp.) korzysta. Zaproponuj sposoby zmniejszenia zużycia zasobów.
Słowniczek
oddziaływanie ludzi na środowisko
obniżenie wartości środowiska
zniszczenie walorów i wartości środowiska
koncentryczne obniżenie poziomu wód podziemnych wskutek ich eksploatacji
skały bez znaczenia gospodarczego w stosunku do surowca eksploatowanego
zbiorcza nazwa wszystkiego, co jest potrzebne ludziom i społecznościom do funkcjonowania i rozwoju; obejmują elementy naturalne (surowce, glebę, wodę, promieniowanie słoneczne itp.) i ludzkie (liczbę pracowników, ich wykształcenie, kulturę, a także poziom technologiczny, kapitał, budynki itp.)
Zadania
Przyporządkuj określone zasoby do ich rodzaju.
węgiel kamienny, ropa naftowa, liczba potencjalnych pracowników, woda, zwierzęta, rośliny, gaz ziemny, gleba, tlen w powietrzu, torf, poziom wykształcenia, węgiel brunatny, budynki fabryczne, grzyby, kapitał
| zasoby ludzkie | |
|---|---|
| zasoby odnawialne | |
| zasoby nieodnawialne, które można użyć jednokrotnie |
1. Składniki materii i energii wykorzystywane dla potrzeb człowieka (www.ekologia.pl).
2. Elementy środowiska geograficznego człowieka, które decydują o jego istnieniu i rozwoju duchowym, estetycznym i społecznym (E. Pyłka-Gutowska, 1996).
Powyższe definicje opisują
- zasoby naturalne.
- środowisko przyrodnicze.
- surowce mineralne.
- ekosystem.
- obieg materii w przyrodzie.
Połącz terminy z właściwymi definicjami.
zamierzone i niezamierzone oddziaływanie człowieka na środowisko, obniżenie jakości jednego lub kilku elementów środowiska, zniszczenie środowiska do odtworzenie wymagające działalności człowieka, działania mające na celu zachowanie w jak największym stopniu zasoby dla przyszłych pokoleń
| antropopresja | |
| degradacja środowiska | |
| dewastacja środowiska | |
| zrównoważony rozwój |
Ustal prawdziwość podanych stwierdzeń.
| Prawda | Fałsz | |
| Rudy żelaza są zasobem nieodnawialnym. | □ | □ |
| Antropopresja to świadome oddziaływanie na środowisko. | □ | □ |
| Gleby są zasobem odnawialnym. | □ | □ |
| Budowa kopalni wiąże się ze zmianami w rzeźbie terenu, wodach powierzchniowych i podziemnych oraz pokrywie roślinnej. | □ | □ |
| Przyjęcie zasad zrównoważonego rozwoju oznacza rezygnację z zasobów nieodnawialnych. | □ | □ |
Połącz typy konsekwencji budowy kopalni węgla brunatnego i elektrowni z ich opisami.
środowiskowa, demograficzna, ekonomiczna, społeczna, ekologiczna
| Odkrywka ma być głęboka na 50 pięter i ciągnąć się od przedmieść Legnicy do pierwszych zabudowań Lubina (...). Brunatna otchłań ma mieć co najmniej powierzchni, a kolejnych 16 zajmą wysokie na 80 m zwałowiska. | |
| Pod pasem ziemi między Legnicą, Lubinem a Ścinawą na głębokości ok. 170 m leży grube na 20-30 m złoże węgla brunatnego. (...) Zalega tam 14,5 mld ton surowca. (...) Ten węgiel ma wartość 2 razy większą niż roczny produkt krajowy Polski. | |
| By wydobyć podlegnickie skarby, (...) trzeba wysiedlić tysiące mieszkańców kilkunastu wiosek tworzących przedmieścia Legnicy i Lubina. | |
| Zjeżdżalnia w Jeziorze Ostrowskim na północ od odkrywki w Koninie jeszcze kilka lat temu służyła dzieciom do zabaw. Dziś rynna kończy się na piasku kilkanaście metrów od brzegu. Spadek poziomu lustra wody o blisko trzy metry to namacalny skutek działania leja depresyjnego wywołanego przez pobliską kopalnię. | |
| Tu mieszkają ludzie przesiedleni po wojnie ze Wschodu. Jak w ogóle można myśleć o wyrzucaniu ich z domów? – protestuje pani wójt. |