Wróć do informacji o e-podręczniku Wydrukuj Pobierz materiał do PDF Pobierz materiał do EPUB Pobierz materiał do MOBI Zaloguj się, aby dodać do ulubionych Zaloguj się, aby skopiować i edytować materiał Ten materiał nie może być udostępniony
Rm3Qnd8KzcaJx11
Okladka - opis zdania pojedynczego Źródło: pixabay, licencja: CC 0.
pixabay, licencja: CC 0

Nauka o zdaniu to składnia. Różni się od pozostałych działów gramatyki tym, że scala wszystkie informacje o wyrazach, ich odmianie, formach gramatycznych i sposobach łączenia w jednostki składniowe. Wielbiciele nauk ścisłych często powtarzają, że „matematyka jest królową wszystkich nauk”. Językoznawcy – trochę podobnie i żartobliwie – dodają, że „królową gramatyki jest składnia”.

Już wiesz

Przypomnij sobie najważniejsze wiadomości o częściach zdania, sposobach ich wyrażania, a także o związkach składniowych.

j0000007VZB2v27_000EX001

Opis zdania pojedynczego

Przed ćwiczeniami podsumowującymi opis zdania pojedynczego warto przypomnieć najważniejsze wiadomości ze składni. Może zamiast powtórek kilka rad – jak odczytywać trudne powiązania międzywyrazowe w wypowiedzeniu i jak je obrazować za pomocą wykresów.

Co musimy po kolei uwzględnić w takiej analizie?

  • Na wykresie pokazać zależności składniowe (związki składniowe lub szeregi) – oznaczamy je strzałkami, których groty skierowane są do wyrazu nadrzędnego.

  • Zapisać pytania, za pomocą których opisujemy, jak wyraz podrzędny określa wyraz nadrzędny.

  • Określić części zdania (podmiot, orzeczenie, przydawka, okolicznik, dopełnienie) oraz sposoby ich wyrażania (określić, do jakiej części mowy należy dany wyraz).

  • Określić związki składniowe i dobrze określić związek główny podmiotu i orzeczenia.

Spróbujmy – krok po kroku – opisać poniższe zdanie:

Turyści z rejonów nadmorskich chętnie wyjeżdżają latem w góry.

Krok 1.

Odnajdujemy orzeczenie i podmiot. Wiemy już, że orzeczenie jest najważniejszą częścią każdego wypowiedzenia, gdyż od niego zależy, czy utworzymy zdanie lub równoważnik. Od znaczenia i formy gramatycznej orzeczenia zależy również to, jakie wyrazy i w jakich formach będą określały czasownik, a potem rozwijały zdanie.

Dlaczego czasownik jest najważniejszym elementem zdania? Przykładowo, używamy czasownika czytać, aby utworzyć wypowiedź: „ktoś – czyta – coś” (np. Mama czyta książkę), a czasownika brakować, aby powstało zdanie: „komuś – brakuje – czegoś” (np. Pracownikom brakuje czasu). Jaka jest między nimi różnica? W pierwszym zdaniu czasownik czytać łączy się z tradycyjnym podmiotem gramatycznym (jest nim rzeczownik w mianowniku: mama). Zdanie z orzeczeniem brakować może zawierać jedynie podmiot logiczny (zawsze jest nim rzeczownik w dopełniaczu). Jeśli zaś użyjemy orzeczeń typu grzmi, błyska się – nigdy w wypowiedzeniu nie pojawi się podmiot (będzie to zdanie bezpodmiotowe). Wypowiedzeniami bezpodmiotowymi będą również zdania z nieosobowymi formami czasownika, np. Wczoraj rozdano nagrody, Często tak się mówi.

W zdaniu o turystach tym orzeczeniem jest czasownik wyjeżdżać. Możemy do niego dopisać słowa, które oddają schemat myślowy „ktoś – wyjeżdża – dokądś / gdzieś”: turyściwyjeżdżają. Podmiotem zatem będzie rzeczownik turyści (występuje on w mianowniku, a czasownik w 3. osobie).

Krok 2.

Wyznaczamy części mowy, które rozwijają informacje o orzeczeniu (określają to orzeczenie) oraz rozwijają informacje o podmiocie (określają ten podmiot). Te wyrazy tworzą grupę podmiotu oraz grupę orzeczenia:

RpiZsSqpbbofR1
Źródło: a. nn., licencja: CC BY 3.0.

Szukamy części zdania w obu grupach – wydzielamy wyrazy, które tworzą pojedyncze elementy zdania. Pamiętamy, że przyimki oraz spójniki nie są samodzielnymi częściami zdania i łączą się z innymi częściami mowy (rzeczownikiem, przymiotnikiem, zaimkiem, liczebnikiem). Musimy zatem podzielić wypowiedzenie na mniejsze elementy:

(Turyści) (z rejonów) (nadmorskich).........(chętnie) (wyjeżdżają) (latem) (w góry).

Krok 3.

Ustalamy, które wyrazy w obu grupach są wobec siebie nadrzędne, a które podrzędne. Zawsze wskazujemy pytanie przy wyrazie nadrzędnym, a relację tę przedstawiamy graficznie za pomocą strzałek:

JPOL_E3_E4_Dodatkowyopiszasobow

turyści (skąd?) ← z rejonów
wyjeżdżają (dokąd?) ← w góry
z rejonów (jakich?) ← nadmorskich
wyjeżdżają (kiedy?) ← latem
wyjeżdżają (jak?) ← chętnie

Relacje składniowe przedstawiamy na wykresie – analizę rozpoczynamy od orzeczenia i podmiotu:

R13oicUpamjAX1
Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 4.0

Krok 4.

Nazywamy składniki (części zdania). Możemy również wskazać, do jakiej części mowy należą i jaką mają formę gramatyczną:

  • turyści – PODMIOT GRAMATYCZNY (jest wyrażony przez rzeczownik w mianowniku),

  • wyjeżdżają – ORZECZENIE CZASOWNIKOWE (jest wyrażone przez czasownik w 3. osobie),

  • z rejonów – PRZYDAWKA (określa rzeczownik i jest wyrażeniem przyimkowym),

  • nadmorskich – PRZYDAWKA (określa rzeczownik i jest wyrażona przez przymiotnik),

  • w góry – OKOLICZNIK MIEJSCA (jest wyrażeniem przyimkowym i zadajemy pytanie o miejsce),

  • latem – OKOLICZNIK CZASU (jest wyrażony przez rzeczownik i zadajemy pytanie o czas),

  • chętnie – OKOLICZNIK SPOSOBU (jest wyrażony przez przysłówek i zadajemy pytanie o sposób).

Krok 5.

Nazywamy związki składniowe, które zobrazowaliśmy na wykresie. Przypomnijmy, że między podmiotem a orzeczeniem tworzy się związek główny. Zaznaczamy go na wykresie dwiema strzałkami, ponieważ w rzeczywistości te dwie części zdania wzajemnie się określają pod względem gramatycznym. Podmiot bowiem narzuca zawsze orzeczeniu formę osoby, a orzeczenie narzuca podmiotowi formę przypadka.

Poza związkiem głównym mamy w zdaniu związki: zgody, rządu i przynależności. Zawsze warto przy ich ustalaniu sprawdzić:

  • Czy wyraz podrzędny się odmienia?

  • Jeśli się odmienia, to czy ma taką samą formę jak wyraz nadrzędny (stąd nazwa „zgoda”)?

  • Warto również przypomnieć sobie najważniejsze informacje o wyrazach, które tworzą związki składniowe: przydawki głównie tworzą związek zgody, dopełnienia – rządu, a okoliczniki – związki przynależności.

W opisywanym przez nas zdaniu wyznaczyliśmy już związki składniowe – ale jeszcze ich nie nazwaliśmy. Wiemy już, jakimi są częściami zdania. Powróćmy więc do wszystkich wyrazów – poza podmiotem i orzeczeniem – i uzupełnijmy te informacje:

JPOL_E3_E4_Dodatkowyopiszasobow

turyści (skąd?) ← z rejonów – ZWIĄZEK RZĄDU
z rejonów (jakich?) ← nadmorskich – ZWIĄZEK ZGODY
wyjeżdżają (dokąd?) ← w góry – ZWIĄZEK PRZYNALEŻNOŚCI
wyjeżdżają (kiedy?) ← latem – ZWIĄZEK PRZYNALEŻNOŚCI
wyjeżdżają (jak?) ← chętnie – ZWIĄZEK PRZYNALEŻNOŚCI

Analiza zakończona!

j0000007VZB2v27_0000004P
JPOL_E3_E4_Zadaniowo

Zadaniowo

Ćwiczenie 1
Ru3sAKaUcYPXs1
zadanie interaktywne
Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.

Przeczytaj uważnie zdanie i wykonaj ćwiczenia.

Wczorajszy konkurs z polskiego mimo plotek dobrze został przyjęty przez uczniów.

Ćwiczenie 2.1

Ćwiczenie 2.2
R1PidkcSWpMND1
zadanie interaktywne
Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.
Ćwiczenie 2.3

Zrób w zeszycie wykres zdania, a strzałki oznacz właściwymi pytaniami.

Ćwiczenie 2.4

Z podanego zdania wypisz związki składniowe według wzoru: wczorajszy → (który?) konkurs – związek zgody

RWy38xiIpLrhu1
zadanie interaktywne
Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.

Przeczytaj uważnie zdanie i wykonaj ćwiczenia. W zdaniu tym nie znajdziesz podmiotu, ponieważ pojawia się w nim nieosobowa forma czasownika.

Po burzliwych obradach komisji przyznano główną nagrodę dziennikarce z radia lokalnego.

Ćwiczenie 3.1

Ćwiczenie 3.2
R1bvd12fWa9ZT1
zadanie interaktywne
Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.
Ćwiczenie 3.3

Zrób w zeszycie wykres zdania, a strzałki oznacz właściwymi pytaniami.

Ćwiczenie 3.4

Z podanego zdania wypisz związki składniowe.

RWy38xiIpLrhu1
zadanie interaktywne
Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.
RhVqbB39Xc7m71
zadanie interaktywne
Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.