Wróć do informacji o e-podręczniku Wydrukuj Pobierz materiał do PDF Pobierz materiał do EPUB Pobierz materiał do MOBI Zaloguj się, aby dodać do ulubionych Zaloguj się, aby skopiować i edytować materiał

Wyżyny różnią się od nizin wysokością nad poziomem morza. Krajobraz wyżynny może jednak być podobny do nizinnego. Teren wyżyny zazwyczaj jest pofałdowany nieco bardziej niż na przykład teren pojezierza. Ale zdarzają się płaskowyże, gdzie kilkaset metrów nad poziomem morza mamy płaskie lub tylko lekko pofałdowane powierzchnie. A jakie krajobrazy występują na polskich Wyżynach?

RhHNTuxGIhl3j1
Źródło: Rwers (http://commons.wikimedia.org), licencja: CC BY-SA 4.0.
Już wiesz
  • gdzie leży pas Wyżyn Polskich i jakie są jego główne krainy geograficzne;

  • co to są i jak przebiegają wewnętrzne oraz zewnętrzne procesy geologiczne;

  • na czym polegają zjawiska krasowe.

Nauczysz się
  • wskazywać na mapie regiony wchodzące w skład pasa Wyżyn Polskich;

  • opisywać przebieg kształtowania się rzeźby terenu wyżyn;

  • wymieniać główne formy terenu występujące na wyżynach;

  • charakteryzować klimat, hydrografię, gleby i roślinność regionu.

is8ZZJbX6b_d5e171

1. Położenie, budowa geologiczna i ukształtowanie terenu wyżyn

Wyżyna to zwarty, duży obszar o wysokościach bezwzględnych powyżej 200 m n.p.m. W Polsce za wyżyny uznaje się pas terenu na południowym wschodzie kraju, gdzie wysokości bezwzględne mieszczą się w przedziale od 200 do 600 m n.p.m. Niekiedy też przyjmuje się, że wyżyny sięgają do 500 m n.p.m., a powyżej to są już góry, bo w pasie wyżyn praktycznie tylko Góry Świętokrzyskie przekraczają owe 500 m. Jednak z geograficznego punktu widzenia Wyżyny Polskie stanowią jedną prowincję i Góry Świętokrzyskie także się do niej zaliczają.
Powszechnie stosowany podział Wyżyn Polskich wyróżnia cztery krainy geograficzne – Wyżynę Śląską, Wyżynę Krakowsko‑Częstochowską, Wyżynę MałopolskąWyżynę Lubelską. Jest on zbliżony do podziału na podprowincje geograficzne wg Kondrackiego, który jednak połączył ze sobą pierwsze z nich w jedną Wyżynę Śląsko‑Krakowską, a także oddzielił od Wyżyny Lubelskiej Wyżynę Wołyńsko‑Podolską i zaliczył ją do Wyżyn Ukraińskich.

Polecenie 1

Korzystając z map prowincji i podprowincji geograficznychis8ZZJbX6b_d419e110map prowincji i podprowincji geograficznych oraz z mapy makroregionówis8ZZJbX6b_d419e116mapy makroregionów, prześledź podział pasa Wyżyn na kolejne mniejsze jednostki. Następnie korzystając z mapy mezoregionówis8ZZJbX6b_d419e123mapy mezoregionów, ustal miejsce Gór Świętokrzyskich w tym podziale.

Rzeźba terenu Wyżyn Polskich kształtowała się bardzo długo. Jako pierwsze kilkaset milionów lat temu wypiętrzały się Góry Świętokrzyskie – miało to miejsce najpierw w orogenezie kaledońskiej, a potem w hercyńskiej. Po tych paleozoicznych ruchach górotwórczych nastąpiły liczne zalewy morskie ery mezozoicznej. Na dnie morza akumulowały się wówczas skały osadowe, takie jak wapienie, margle, piaskowce, gips czy kreda. Tworzyły one grube pokłady, które stopniowo zrównywały pofałdowaną wcześniej powierzchnię. Na przełomie mezozoiku i kenozoiku alpejskie ruchy górotwórcze nieznacznie podniosły cały obszar wyżyn, co spowodowało całkowite wynurzenie się tego terenu ponad wody morskie. Następnie ich powierzchnia dalej była zrównywana przez geologiczne procesy zewnętrzne – wietrzenie, erozję i akumulację. Swój udział miało w tym stare zlodowacenie południowopolskie, które jako jedyne pokryło lądolodem cały obszar wyżyn. Z tego okresu nie zachowały się jednak żadne formy terenu. Później, w czasie kolejnych zlodowaceń, pas Wyżyn Polskich znajdował się na przedpolu lodowca, tj. w zimnej strefie peryglacjalnej, gdzie działały kolejne procesy zewnętrzne – wietrzenie mrozowe i ruchy masowe, które tworzyły gołoborza, a wiatr przenosił na duże odległości drobny materiał skalny i usypywał grube pokrywy lessowe oraz wydmy śródlądowe. Najmłodszymi formami terenu na Wyżynach są wąwozy lessowedoliny rzeczne utworzone w wyniku erozyjnej działalności wód płynących.

Polecenie 2

Z map powyżej odczytaj wysokości bezwzględne najwyższych wzniesień na Wyżynach Polskich. Wyjaśnij, dlaczego Góry Świętokrzyskie pozostają najwyższe, pomimo iż były zrównywane przez najdłuższy czas.

Poszczególne krainy geograficzne pasa wyżyn znacznie różnią się między sobą pod względem budowy geologicznej i ukształtowania terenu. Poniżej krótkie opisy głównych krain.

Wyżyna Śląska ma ogólnie charakter płaskowyżu, choć lokalnie pojawiają się tam większe pofałdowania terenu. W budowie geologicznej wyróżniają się pokłady węgla kamiennego, które zalegają niemal pod całym regionem. Znajdują się one na głębokościach do kilku kilometrów, ale w części centralnej, w pasie między Zabrzem a Dąbrową Górniczą, zalegają płytko, miejscami nawet odsłaniając się na powierzchni. Im dalej od środka Wyżyny, tym pokłady węgla przykryte są coraz grubszymi warstwami skał osadowych:

  • na północy wapienie, piaskowce, iły oraz dolomity z rudami cynkowo‑ołowiowymi, które powstały podczas mezozoicznych zalewów morskich;

  • na całej powierzchni, ale zwłaszcza na południu, piaski, żwiry i gliny wodnolodowcowe powstałe w strefie czoła lądolodu;

  • na wschodzie w obniżeniu doliny Białej Przemszy powstał duży obszar luźnych piasków nazywany potocznie Pustynią Błędowską;

  • na zachodzie wznosi się wapienno‑bazaltowy masyw Chełmu z Górą Św. Anny, mający pochodzenie częściowo wulkaniczne.

R1AEXbWNHuNhM1
Wycieczka wirtualna po Górze Świętej Anny
Źródło: PANORAMIX, licencja: CC BY 3.0.

Wyżyna Krakowsko‑Częstochowska zbudowana jest głównie z mezozoicznych wapieni i piaskowców. Do dzisiaj zachodzą tam zjawiska krasowe polegające na rozpuszczaniu skał wapiennych przez wody opadowe, powierzchniowe i podziemne. Materiał skalny najpierw z jednych miejsc jest usuwany (erozja), a następnie w innych miejscach się gromadzi (akumulacja). Powstaje w ten sposób rzeźba krasowa z charakterystycznymi formami skalnymi:

  • na powierzchni ziemi – doliny, wąwozy, bramy, polja, uwały, leje, ostańce (np. maczugi, iglice), żłobki, żeberka;

  • pod ziemią – jaskinie, groty, korytarze, tunele, kominy (studnie), stalaktyty, stalagmity, stalagnaty (kolumny), draperie.

Ru0RsdKaSWbdM1
Krasowa rzeźba terenu Jury Krakowsko-Częstochowskiej
Polecenie 3

Przypomnij z klasy 1., skąd pochodzi nazwa kras.

Wyżyna Małopolska składa się z trzech makroregionów – Wyżyny Przedborskiej, Niecki Nidziańskiej oraz Wyżyny Kieleckiej z Górami Świętokrzyskimi.
Leżąca na północy Wyżyna Przedborska została dosyć silnie zdenudowana, toteż występują tam niezbyt duże wysokości względne i bezwzględne. Obszar ten stopniowo obniża się w kierunku północnym i prawie niezauważalnie łączy ze Wzniesieniami Łódzkimi, które zaliczają się już do Niziny Mazowieckiej.
Leżąca na południu Niecka Nidziańska ma charakter rozległego obniżenia terenu, na dnie którego płynie rzeka Nida. W mezozoiku przez długi czas obszar ten był zatoką morską, w której osadziły się grube pokłady wapieni, piaskowców, gipsów i margli. W kenozoiku na znacznych powierzchniach utworzyły się eoliczne pokrywy lessowe.
Na wschodzie Wyżyny Małopolskiej leży Wyżyna Kielecka. W jej centralnej części, w kierunku północny zachód – południowy wschód rozciągają się stare i niskie Góry Świętokrzyskie. Tworzy je kilka pasm, wśród których najwyższe są Łysogóry z wierzchołkiem Łysicy (612 m n.p.m.). Góry te zbudowane są głównie z twardych i dosyć odpornych na erozję kwarcytów i dlatego, pomimo długotrwałej denudacji, nadal pozostają one najwyższym obszarem w pasie Wyżyn Polskich. Wokół Gór Świętokrzyskich rozciągają się pofałdowane tereny pokryte skałami osadowymi z mezozoiku – wapieniami, dolomitami, piaskowcami, oraz z kenozoiku – piaskami, żwirami, glinami, iłami, lessami. Ukształtowanie terenu Wyżyny Kieleckiej w znacznym stopniu urozmaica też dolina rzeki Kamiennej.

RmjOst9uaqcdG1
Główne pasma i ukształtowanie powierzchni Gór Świętokrzyskich
R1UeccxIKAfib1
Panorama trzysta sześćdziesiąt stopni wykonana na tarasie widokowym na Łysej Górze. Animacja obraca się sama. Można ją zatrzymać poruszać nią w swoim tempie. Można zmieniać kierunek. W niektórych miejscach umieszczono piktogramy informujące, że można przeczytać tam opis. Na dole przyciski do nawigacji i miniaturowa mapka Polski. Na mapie Polski zlokalizowano Łysą Górę.
Źródło: PANORAMIX, licencja: CC BY 3.0.
Polecenie 4

Z mapy powyżej odczytaj nazwy pasm wchodzących w skład Gór Świętokrzyskich.

Polecenie 5

Zdecyduj, czy Góry Świętokrzyskie są górami czy wyżyną. Uzasadnij swoją opinię.

Powierzchnia Wyżyny Lubelskiej ma charakter lekko falisty z głębokimi rozcięciami wąwozów i dolin rzecznych. Do powstania takiego krajobrazu przyczyniły się peryglacjalne pokrywy lessowe, które występują tu dosyć powszechnie. Wody płynące – stale lub epizodycznie (np. po opadach) – bardzo łatwo wymywają miękki less, żłobiąc tym samym podłużne zagłębienia terenu.

R1RH1uj2ghaBz1
Kazimierz
Źródło: PANORAMIX, licencja: CC BY 3.0.

Roztocze to długi i stosunkowo niewysoki wał terenu, wydźwignięty pod koniec mezozoiku. Zbudowany jest – podobnie jak cała Wyżyna – głównie z wapieni, margli i dolomitów, a jego powierzchnię pokrywają piaski wodnolodowcowe, gliny stokowe oraz lessy naniesione przez wiatr. Obszar ten ma większe wysokości względne i bezwzględne niż reszta Wyżyny Lubelskiej oraz wydłużony kształt – typowy dla pasm i łańcuchów górskich. W krajobrazie wyraźnie uwidacznia się górowanie Roztocza nad okolicznymi terenami.

R1YmxiRbfd00M1
Wirtualna wycieczka po Roztoczańskim Parku Narodowym
Źródło: PANORAMIX, licencja: CC BY 3.0.
Polecenie 6

Na mapie hipsometrycznej Wyżyn Polskich (powyżej) wskaż duże formy terenu – mezoregiony – charakteryzujące ukształtowanie powierzchni Wyżyn Polskich.

is8ZZJbX6b_d419e110
is8ZZJbX6b_d419e116
is8ZZJbX6b_d419e123
is8ZZJbX6b_d5e339

2. Klimat, wody, gleby, roślinność Wyżyn Polskich

Klimat pasa wyżyn cechuje się lekko obniżonymi temperaturami i zwiększonymi opadami w stosunku do otaczających obszarów, co związane jest z większą wysokością bezwzględną – cechy te najwyraźniej zaznaczają się na terenach położonych najwyżej, tj. w Górach Świętokrzyskich. Ponadto na Wyżynie Lubelskiej wzrasta kontynentalizm klimatu.

Polecenie 7

Wskaż na mapach klimatycznych i omów przykłady charakteryzujące klimat Wyżyn Polskich.

Na Wyżynach Polskich swoje źródła ma kilka większych rzek, np. Warta, Pilica, Wieprz, Prosna. Natomiast w całości płyną tu m.in. Nida i Kamienna, które uchodzą do Wisły. Generalnie cały obszar pasa wyżyn, jako położony wyżej, ma charakter odpływowy. Ze względu na budowę geologiczną mało jest tu zagłębień terenu, w których mogłyby gromadzić się wody i dlatego jeziora na wyżynach należą do rzadkości. Podobnie jest z terenami podmokłymi, które występują praktycznie tylko w dolinach rzecznych.
Gleby na wyżynach zaliczają się do najlepszych w Polsce. Przede wszystkim są to czarnoziemy, które wytworzyły się na podłożu lessowym. Występują one głównie na Wyżynie Lubelskiej, a ponadto na południu Wyżyny Małopolskiej. Sporo jest też dobrych gleb brunatnych i nieco mniej czarnych ziemi. Typowe dla regionu węglanowe rędziny również zaliczają się do gleb wartościowych.
Roślinność naturalna pasa wyżyn to przede wszystkim różnorodne lasy. Najcenniejsze z nich znajdują się w Puszczy Jodłowej w Górach Świętokrzyskich. Są to lasy iglaste i mieszane z dominacją jodeł, świerków i buków. Tylko tam występuje modrzew polski, który jest gatunkiem endemicznym.
Warto zwrócić uwagę na fakt, że stosunkowo dużo lasów, głównie iglastych i mieszanych, znajduje się na Wyżynie Śląskiej. Wszystkie one zostały nasadzone przez człowieka, który w ten sposób rekompensował niszczenie środowiska naturalnego przez przemysł. Natomiast znajdująca się na tej wyżynie Pustynia Błędowska ma piaszczyste podłoże. Jest porośnięta rzadką roślinnością krzewiastą, a miejscami nawet małymi drzewami.

R3q4zgp2uUG6g1
Panoramy trzysta sześćdziesiąt stopni wykonane w dwóch miejscach Pustyni Błędowskiej. Można zmieniać miejsce, z którego przedstawiona jest panorama poprzez kliknięcie ikony ze strzałką. Animacje obracają się same. Można je zatrzymać poruszać nimi w swoim tempie. Można zmieniać kierunek. W niektórych miejscach umieszczono piktogramy informujące, można przeczytać tam opis. Na dole przyciski do nawigacji i miniaturowa mapka Polski. Na mapie Polski zlokalizowano Pustynie Błędowską.
Pustynia Błędowska – unikatowy w skali Europy wielki obszar lotnych piasków nazywany niekiedy „Polską Saharą”

Najmniej lasów występuje na Wyżynie Lubelskiej. Nigdy ich tam nie było zbyt dużo, ponieważ roślinność naturalna dla lessowych czarnoziemów to trawiaste stepy. Urodzajne czarnoziemy są jednak intensywnie wykorzystywane do celów rolniczych, dlatego nie zachowała się tam roślinność naturalna.

R1Ez2p6rR3DQ51
Źródło: Wydawnictwo Edukacyjne Wiking, licencja: CC BY 3.0.
Polecenie 8

Korzystając z mapy powyżej i mapy gleb Polskiis8ZZJbX6b_d419e200mapy gleb Polski, omów rozmieszczenie różnych rodzajów lasów na Wyżynach Polskich.

is8ZZJbX6b_d419e200
is8ZZJbX6b_d5e417

3. Typy krajobrazów naturalnych na Wyżynach

Na Wyżynach Polskich można wyróżnić 4 główne typy krajobrazów naturalnych:

  • krajobraz wyżynny krzemianowy – wytworzył się na kwarcytach, piaskowcach i łupkach; wykazuje cechy typowego krajobrazu wyżynnego z pofałdowaną powierzchnią i średnimi wysokościami względnymi i bezwzględnymi; występuje głównie na Wyżynie Małopolskiej i częściowo na Śląskiej;

  • krajobraz wyżynny węglanowy – powstał na bazie skał podlegających procesom krasowym, tj. wapieni, dolomitów, margli, gipsów; występuje przede wszystkim na Wyżynie Krakowsko‑Częstochowskiej, a ponadto na mniejszych obszarach Wyżyny Śląskiej, Niecki Nidziańskiej i Wyżyny Lubelskiej (więcej na sąsiednim Polesiu);

  • krajobraz wyżynny lessowy – utworzył się na pokrywach lessowych Wyżyny Lubelskiej i częściowo Małopolskiej; charakterystyczne są tu głębokie wąwozy i doliny;

  • krajobraz równin denudacyjnych – powstał głównie na Wyżynie Małopolskiej w wyniku akumulacji kenozoicznych osadów wodnolodowcowych (piasków, glin, iłów, żwirów), które w znacznym stopniu zrównały pofałdowany wcześniej teren.

    R1C3eKRqAnQoA1
    Źródło: Wydawnictwo Edukacyjne Wiking, licencja: CC BY 3.0.

Polecenie 9

Korzystając z mapy powyżej, omów rozmieszczenie głównych typów krajobrazu naturalnego na Wyżynach Polskich.

Polecenie 10

Wyjaśnij, w jaki sposób powstały krajobrazy widoczne na zdjęciach powyżej.

is8ZZJbX6b_d5e479

Podsumowanie

  • Wyżyny Polskie tworzą równoleżnikowy pas na południowym wschodzie naszego kraju, na południe od Niziny Mazowieckiej i Niziny Podlaskiej oraz Polesia.

  • Jest to obszar wznoszący się od 200 do 600 m n.p.m. Najwyższy punkt to leżąca w Górach Świętokrzyskich Łysica o wysokości 612 m n.p.m.

  • Zwyczajowo pas Wyżyn Polskich dzielony jest na 4 krainy geograficzne – Wyżynę Śląską, Wyżynę (Jurę) Krakowsko‑Częstochowską, Wyżynę Małopolską z Górami Świętokrzyskimi oraz Wyżynę Lubelską z Roztoczem.

  • Góry Świętokrzyskie zostały wypiętrzone w paleozoiku, w orogenezie kaledońskiej i hercyńskiej. Potem przez miliony lat były zrównywane przez procesy denudacyjne, ale jako że są zbudowane głównie z twardych kwarcytów, to nadal pozostają najwyższą częścią pasa wyżyn. Na stokach Gór Świętokrzyskich występują rumowiska kwarcytowe zwane gołoborzami, które są wynikiem mechanicznego wietrzenia skał.

  • W budowie geologicznej Wyżyny Śląskiej wyróżniają się karbońskie pokłady węgla kamiennego, które są przykryte mezozoicznymi osadami morskimi (wapienie, dolomity) oraz kenozoicznymi osadami wodnolodowcowymi i eolicznymi (piaski).

  • Jura Krakowsko‑Częstochowska zbudowana jest ze skał wapiennych, które łatwo rozpuszczane są przez wody opadowe, powierzchniowe i podziemne. W ten sposób powstaje krasowa rzeźba terenu z charakterystycznymi formami skalnymi.

  • Wyżyna Lubelska w dużej części pokryta jest lessami, w których wody płynące wyżłobiły wąwozy.

  • Na lessach, które poza Lubelszczyzną występują też na południu Niziny Małopolskiej, wytworzyły się urodzajne gleby – czarnoziemy. Dobrymi glebami na ogół są również rędziny powstające na skałach wapiennych.

  • Najcenniejszym obszarem roślinnym Wyżyn Polskich jest Puszcza Jodłowa w Górach Świętokrzyskich, która zalicza się do lasów pierwotnych.

Praca domowa
Polecenie 11.1

Uzupełnij tabelę.

Charakterystyczne cechy środowiska przyrodniczego Wyżyn Polskich

Cechy środowiska przyrodniczego

Wyżyna Śląska

Wyżyna Krakowsko‑Częstochowska

Wyżyna Małopolska

Wyżyna Lubelska

Budowa geologiczna

Rzeźba terenu

Gleby

Roślinność

Polecenie 11.2

Przypomnij, jakie parki narodowe i inne cenne obszary chronione znajdują się na Wyżynach Polskich i zapisz w zeszycie ich nazwy. Wymień obiekty, dla ochrony których ustanowiono te formy ochrony.

Zobacz także

Wietrzenie skałiqgbOCqDkmWietrzenie skał
Jak wiatr wpływa na rzeźbę powierzchni Ziemi?i1e3ZJquAhJak wiatr wpływa na rzeźbę powierzchni Ziemi?
Współczesna rzeźba Polski a dawne wydarzenia geologiczneiikthmJDuAWspółczesna rzeźba Polski a dawne wydarzenia geologiczne
Wpływ zlodowaceń na rzeźbę Polskiibv7iXNGUEWpływ zlodowaceń na rzeźbę Polski
Cechy klimatu PolskiiKAvfw8TYYCechy klimatu Polski
Wody powierzchniowe i podziemne w Polsceidz3kbLYuCWody powierzchniowe i podziemne w Polsce
Zróżnicowanie gleb i roślinności na obszarze Polskiig0DrBcVI8Zróżnicowanie gleb i roślinności na obszarze Polski
Geograficzne regiony PolskiiS7jkMgAKPGeograficzne regiony Polski

is8ZZJbX6b_d5e587

Zadania

Ćwiczenie 1
R1SzJ7lUycPek1
zadanie interaktywne
Źródło: Robert Wers, licencja: CC BY 3.0.
Ćwiczenie 2
Ra7MDOjHuUxLu1
zadanie interaktywne
Źródło: Robert Wers, licencja: CC BY 3.0.
Ćwiczenie 3
RCXz7MFO9GA3R1
zadanie interaktywne
Źródło: Robert Wers, licencja: CC BY 3.0.
Ćwiczenie 4
Re1byMILNB8VD1
zadanie interaktywne
Źródło: Robert Wers, licencja: CC BY 3.0.
Ćwiczenie 5
Rkjq3mahF6mNx1
zadanie interaktywne
Źródło: Robert Wers, licencja: CC BY 3.0.
Ćwiczenie 6
R1VMB2AvcFkHa1
zadanie interaktywne
Źródło: Robert Wers, licencja: CC BY 3.0.
Ćwiczenie 7
R1GVBCBCFlwgT1
zadanie interaktywne
Źródło: Robert Wers, licencja: CC BY 3.0.
Ćwiczenie 8
R9WksEu0Ewvp21
zadanie interaktywne
Źródło: Robert Wers, licencja: CC BY 3.0.