Czytać czy nie czytać? Hamlet Williama Shakespeare’a
Wielu historyków kultury uważa, że William ShakespeareWilliam Shakespeare to największy dramaturg w dziejach ludzkości, a Hamlet to jego najważniejszy utwór.
Co ciekawe, za życia Shakespeare’a bardziej ceniono jego poezje (poematy i sonety), ponieważ pisanie liryki uznawano za znacznie bardziej nobilitujące niż tworzenie dramatów. Dziś w samych Stanach Zjednoczonych odbywa się rocznie ponad 100 festiwali teatralnych, na których gra się wyłącznie sztuki Shakespeare’a. W Gdańskim Teatrze Szekspirowskim w czasie wakacji letnich odbywa się międzynarodowy Festiwal Szekspirowski.
1) Przeczytaj Hamleta Williama Shakespeare’a (najlepiej – w tłumaczeniu Stanisława Barańczaka).
2) Wynotuj fragmenty, w których William Shakespeare wypowiada się na temat teatru.
3) Poszukaj w dziele Shakespeare’a fragmentów, w których scharakteryzowano: Hamleta, Klaudiusza, Gertrudę, Poloniusza, Laertesa, Ofelię i Fortynbrasa.
4) Obejrzyj spektakl pt. H. w reżyserii Jana KlatyJana Klaty.
O autorze
William Shakespeare
William Shakespeare urodził się w kwietniu 1564 roku, być może 23 dnia tego miesiąca. Na pewno zmarł 23 kwietnia 52 lata później, czyli w 1616 roku. Miejsce narodzin to leżące niemal 120 km od Londynu miasteczko Stratford nad rzeką Avon. Za czasów Shakespeare'a żyło w nim około 1500 ludzi. Zapewne tam twórca ukończył szkołę, mimo że brak dokumentów zaświadczających o jego edukacji. W 1592 roku William Shakespeare (mąż Anny Hathaway i ojciec trójki dzieci) wyruszył do Londynu. Tam szybko wszedł w środowisko aktorów i dramaturgów, początkowo pilnował koni, które arystokraci zostawiali pod teatrem, gdy udawali się na spektakl. O jego rolach niewiele wiadomo, szybko jednak dostrzeżono jego umiejętności pisarskie – zrobili to również konkurenci twórcy. Jeden z nich napisał pamflet, w którym przedstawił „nieokrzesanego wieśniaka, kruka, co stroi się w nasze piórka i wyobraża sobie, że potrafi układać wiersze lepiej niż ktokolwiek z nas, i choć jest tylko »Jaśkiem do wszystkiego« (czyli parobkiem do wynajęcia), myśli, że jest jedynym potrząsającym sceną w Anglii” – „potrząsający sceną”, czyli shakestage, jest aluzją do nazwiska Shakespeare, które w dosłownym tłumaczeniu oznacza „potrząsający włócznią”.
Sukcesy sceniczne sprawiły, że twórca dorobił się majątku i… herbu: w 1596 roku otrzymał herb z godłem, na którym widać ramię potrząsające włócznią. Rok później kupił duży dom w Stratfordzie i nabył sporo ziemi. Coraz częściej opuszczał Londyn i wracał do rodzinnej miejscowości. Około 1610 roku wyprowadził się ze stolicy na stałe. Zmarł – podobno przeziębiwszy się na weselu młodszej z córek – 23 kwietnia 1616 roku. Pochowano go pod ołtarzem kościoła św. Trójcy w Stratfordzie – tam, gdzie go chrzczono.
Nie wszyscy badacze kultury dawnej są przekonani o tym, że przywołane fakty odnoszą się do prawdziwego autora dramatycznych arcydzieł. Do dziś trwa spór, czy rzeczywiście pochodzący z prowincji i raczej niezbyt dobrze wykształcony człowiek mógł napisać tak wielkie utwory. Istnieją sugestie, że pod nazwiskiem „Shakespeare” działali inni twórcy (podaje się różne nazwiska, np. Christophera Marlowe’aChristophera Marlowe’a, bardzo popularnego wówczas dramaturga), nawet nazwiska kobiet!
Świat Shakespeare’a
William Shakespeare pisał swe dramaty ponad 400 lat temu. Było to w czasach, gdy twórcy dzieł przeznaczonych na scenę nie cieszyli się szczególnymi względami, a sztuki odgrywano dwa, trzy razy, po czym schodziły z afisza. Utwory angielskiego mistrza grane są od czterech wieków i wciąż cieszą się niezwykłą popularnością. Wynika to m.in. z możliwości bardzo różnego ich interpretowania oraz aktualności problematyki. Nie przypadkiem w plebiscycie przeprowadzonym w Wielkiej Brytanii pod koniec XX stulecia Anglikiem Tysiąclecia ogłoszono właśnie Williama Shakespeare’a.
William Shakespeare żył za panowania Elżbiety I oraz Jakuba I. To, jak wyglądała wtedy Anglia, miało znaczenie dla wyborów artystycznych dramaturga i poety. Elżbieta I (jedna z córek Henryka VIII) panowała w Anglii niemal pół wieku (1558–1603). Za jej rządów Anglia stała się imperium walczącym o prymat w Europie z Hiszpanią i Francją. Niemal trzymilionowy kraj musiał toczyć wojny z innymi państwami, problemem był również wewnętrzny konflikt religijny. Wyznawcy anglikanizmu (a królowa była głową tego Kościoła) zwalczali miejscowych katolików: za rządów Elżbiety ścięto ich około trzystu. Mimo wszystko była ona władczynią docenianą, nazywano ją nawet Elżbietą Dobrą. Takich określeń nie łączono z Jakubem I, który przed tym, jak zasiadł na tronie Anglii, rządził prawie 40 lat Szkotami (jako Jakub VI). W Anglii panował prawie ćwierć wieku (1603–1625). Uspokoił konflikty z obcymi państwami i starał się unikać zaogniania sporów religijnych, jednak nie należał do ulubionych władców (król, który się wciąż ślinił i niezbyt ładnie pachniał, nie wzbudzał zachwytów).
Za czasów Elżbiety I i Jakuba I w Anglii wielkiego znaczenia nabrał tzw. dramat elżbietański. Nazwa nie jest, oczywiście, przypadkowa. Oznacza ona nie tylko czas, w którym powstało to ważne zjawisko kulturalne, lecz także niemal osobisty udział władczyni w jego powstaniu. Należy pamiętać, że w drugiej połowie XVI wieku teatr i dramat nie były traktowane neutralnie. W Anglii przeciwko nim występowało wielu bardzo ważnych przeciwników należących do religijnego ruchu purytanów, którzy w teatrze widzieli siedlisko rozpusty i ogólnego upadku moralnościupadku moralności. Elżbieta I tej opinii nie podzielała i chętnie bywała na spektaklach, a nawet grywała u siebie na dworze niewielkie rólki. Sympatię do teatru przejawiał też Jakub I – o jego skłonności do tej dziedziny sztuki świadczyć mogą następujące fakty:
grupa aktorska Shakespeare’a występowała przed królową Elżbietą I około 30 razy, a przed Jakubem I – ponad 170‑krotnie,
za wystawienie tzw. maski (czyli przedstawienia z wykorzystaniem muzyki i bardzo bogatych strojów) z kasy królewskiej można było otrzymać nawet 1500 funtów, a był to miesięczny koszt utrzymania niemałej armii.
O znaczeniu teatru zwanego elżbietańskim świadczy też to, że w liczącym mniej więcej 200 tysięcy mieszkańców Londynie w krótkim czasie powstało osiem teatrów, z których największe mogły gromadzić nawet trzy tysiące widzów.
Powstał w tym czasie charakterystyczny dla Anglii typ budynku teatralnego pod gołym niebem. Miał on kolisty albo wieloboczny kształt, zazwyczaj 14- lub 20‑boczny. Aktorzy grali na podeście zwanym fartuchem – widzowie otaczali go z trzech stron. Fartuch kończył się okalaną przez dwie kolumny sceną z dwojgiem drzwi – tędy wchodzili i wychodzili aktorzy. Niektóre fragmenty odgrywano zaś na galerii – tak było m.in. z najsłynniejszą sceną z Romea i Julii, czyli ze sceną balkonową. Widzowie znajdowali się nie tylko wokół fartucha, ale również na galeriach – cena biletu była, rzecz jasna, uzależniona od wygody miejsca na galerii i dobrej widoczności. Sztuki grano w dzień – po południu (nieraz spektakl trwał 5–6 godzin, choć przeważnie mniej więcej połowę krócej). Jeżeli akcja działa się w nocy – zapalano latarnie, które symbolizowały ciemność. Nie dbano o bogatą scenografię, niekiedy informacja o tym, gdzie dzieje się akcja, pojawiała się w postaci napisu, np. „pole bitwy”, „nad morzem”, „w górach” – widzowie musieli użyć wyobraźni. Publiczności od sceny nie odgradzała kurtyna – pojawiła się ona w teatrach już po śmierci Shakespeare’a. W ciągu 30 lat powstało osiem teatrów, m.in. „Łabędź”, „Róża”, „Nadzieja” i „The Globe”, czyli „Pod Kulą Ziemską”. Prowadzili je odpowiednicy dzisiejszych producentów teatralnych, a najsłynniejszym był James BurbageJames Burbage, z którego synem Richardem Burbage’em współpracował też Shakespeare. W „The Globe” mieściło się około dwóch tysięcy ludzi, zasiadających i stojących w budynku, nad którego wejściem umieszczono rzeźbę Herkulesa trzymającego na plecach ziemski glob.
Określ prawdziwość poniższych stwierdzeń.
| Prawda | Fałsz | |
| William Shakespeare żył w XVI i XVII wieku. | □ | □ |
| W czasach Elżbiety I dominującym wyznaniem w Anglii był katolicyzm. | □ | □ |
| Elżbieta I była przeciwniczką teatru. | □ | □ |
| Purytanie byli przeciwnikami teatru. | □ | □ |
| Spektakle rozpoczynały się o godzinie 19. | □ | □ |
| Scenografia podczas spektakli była zazwyczaj bardzo skromna. | □ | □ |
Określ prawdziwość poniższych stwierdzeń.
| Prawda | Fałsz | |
| Shakespeare urodził się jako londyńczyk. | □ | □ |
| Po przyjeździe do stolicy Shakespeare zajął się handlem. | □ | □ |
| Dzięki teatrowi Shakespeare został zamożnym człowiekiem. | □ | □ |
| Grób Shakespeare’a znajduje się w pobliżu teatru „The Globe”. | □ | □ |
| Hamleta zalicza się do tragedii. | □ | □ |
Niewiele brakowało, aby dzieła Shakespeare’a uległy zapomnieniu. Nie zachowały się rękopisy, a część druków (18 dzieł), które ukazały się za życia twórcy, ma skandaliczną jakość – są to wydania pełne błędów, spisywane z pamięci. Sam Shakespeare nie dbał o druk swych utworów, ponieważ mu się to nie opłacało. Właścicielem napisanego dzieła stawała się trupa teatralna, edycja utworu mogła spowodować, że będzie on grany także przez konkurencję. Na szczęście po śmierci autora jego dwaj przyjaciele z aktorskiej trupy „Sług Jego Królewskiej Mości” zebrali, poprawili i wydali 36 sztuk, liczący ponad 900 stron i kosztujący wtedy jednego funta druk z 1623 roku jest nazywany „Pierwszym FolioPierwszym Folio”. Ciekawa informacja została podana na karcie tytułowej: „Opublikowane według prawdziwych oryginalnych kopii”!
Polski Shakespeare
Dzieła Shakespeare’a przetłumaczono na ponad 180 języków. Paradoksalnie, to właśnie czytelnicy przekładów mają większą szansę, aby zrozumieć dzieła stratfordczyka, niż rodowici Anglicy. Przecież William Shakespeare pisał swe dzieła cztery wieki temu, a więc używał zupełnie innego języka od współczesnej angielszczyzny (notabene – wprowadził do mowy ojczystej kilkaset nowych słów). Jest bardzo ważne, w jakim tłumaczeniu czyta się takie utwory, jak Makbet czy Romeo i Julia. Poniżej zamieszczono osiem różnych przekładów znanej strofy z Hamleta, wypowiadanej przez tytułowego bohatera.
Udziel odpowiedzi na pytania i sprawdź, jakie różnice można dostrzec w dwóch początkowych wersach cytatu:
O jakich zwierzętach mówią poszczególni tłumacze w wersie pierwszym?
O kim jest mowa w wersie drugim?
Sprawdź, jakie różnice można dostrzec w dwóch końcowych wersach cytatu. Uwzględnij podane problemy:
Czy różne zachowania (sen/czuwanie) są tu od siebie uzależnione?
Czy różne zachowania dotyczą tej samej osoby czy różnych osób?
Niemal wszystkie dzieła Shakespeare’a mają swe źródła literackie – Anglik przetwarzał dzieła napisane przez innych. Podobnie było z HamletemHamletem. Zapewne przed napisaniem dramatu widział na jednej z londyńskich scen jakąś inną wersję historii duńskiego księcia. A historia ta była znana ze średniowiecznej kroniki autorstwa XII‑wiecznego mnicha Saxo Uczonego (Sakso Gramatyka).
Shakespeare. Stwarzanie świataW relacji Sakso Gramatyka król Horwendil (odpowiednik Szekspirowskiego króla ojca) zostaje zamordowany przez swego zawistnego brata Fenga (odpowiednik Klaudiusza), nie potajemnie wszakże, lecz na oczach wszystkich. Feng przedstawia wątłe usprawiedliwienie – oskarża Horwendila o brutalne traktowanie swej łagodnej żony Geruthy – ale w rzeczywistości jest to człowiek bezwzględny i potężny, który uważa, że wolno mu bezkarnie zagarnąć koronę brata, jego królestwo i żonę. Jedyną przeszkodę w osiągnięciu celu stanowi syn Horwendila, Amleth, wszyscy bowiem w tym przedchrześcijańskim świecie zdrady i mściwości są przekonani, że syn powinien pomścić śmierć ojca. Co prawda Amleth to jeszcze dziecko i na razie nikomu nie zagraża, ale wiadomo, jaki będzie jego obowiązek, gdy dorośnie. […] Aby przeżyć i dokonać sprawiedliwej zemsty, Amleth pozoruje zatem obłęd, przekonując stryja, że nie jest w stanie mu zagrozić. Tarza się w piasku, obrzuca błotem, a czas spędza […] niemrawo strugając patyczki, które przerabia na haczyki. […] Amleth sprytnie unika zdemaskowania i potajemnie obmyśla zemstę. Wyśmiewany, pogardzany, lekceważony, dopina jednak swego i w finale wywołuje pożar, w którym ginie cała świta Fenga, samego zaś stryja przebija mieczem. Następnie zwołuje zgromadzenie szlachty, wyjaśnia, dlaczego tak zrobił, po czym zostaje entuzjastycznie ogłoszony królem. „Widziano, że wielu zdumiewało się, jak zdołał tak długo ukrywać tak subtelny plan”.
Stephen Greeblatt, Shakespeare. Stwarzanie świata, tłum. B. Kopeć-Umiastowska, Warszawa 2007, s. 303.
Porównaj streszczenie fragmentu kroniki Sakso Gramatyka z treścią dramatu Shakespeare’a. Na czym polegają podstawowe różnice (oprócz brzmieniem imion) między obiema wersjami historii Hamleta?
Uporządkuj wydarzenia opisane w dramacie.
- Hamlet zabija Poloniusza.
- Do zamku przybywają koledzy Hamleta – Rosencrantz i Guildenstern.
- Laertes wyjeżdża do Paryża.
- Śmierć Klaudiusza.
- Hamlet wyraża zgodę na pojedynek z Laertesem.
- Hamlet i Laertes zadają sobie nawzajem śmiertelne rany.
- Horacjo widzi ducha byłego władcy.
- Śmierć Gertrudy.
- Przedstawienie sztuki, w której ukazano zabójstwo władcy.
- Hamlet rezygnuje z zabicia modlącego się Klaudiusza.
- Klaudiusz wysyła emisariuszy do króla Norwegii, by ten powstrzymał plany Fortynbrasa napaści na Danię.
- Hamlet odsyła Ofelię „do klasztoru”.
- Hamlet wyznacza Fortynbrasa na nowego króla Norwegii.
- Klaudiusz namawia Laertesa na pojedynek z Hamletem.
- Hamlet walczy z Laertesem.
- Hamlet potajemnie wraca do ojczyzny.
- Hamlet widzi ducha, który nakazuje mu pomścić zabójstwo.
- Laertes wraca do Danii po informacji o śmierci ojca.
- Do zamku przybywają aktorzy.
- Ofelia tonie w rzece.
- Hamlet widzi wojska norweskie wędrujące na wojnę z Polską.
- Klaudiusz wysyła Hamleta do Anglii, gdzie książę ma zostać zamordowany.
- Fortynbras zarządza pogrzeb Hamleta.
- Hamlet i Horacjo obserwują pogrzeb Ofelii.
Kto jest kim w Hamlecie?
Shakespeare nie tylko wprowadził zmiany w opowieści o duńskim księciu, lecz także sprawił, że ta historia stała się wieloznaczna i może być interpretowana na różne sposoby.
Połącz krótką charakterystykę bohaterów Hamleta z imieniem (nazwiskiem) postaci.
Poloniusz, Gertruda, Hamlet-syn, Horacjo, Klaudiusz, Ofelia, Rosencrantz, Fortynbras, Guildenstern, Hamlet-ojciec, Ozryk
| aktualny władca Danii, zabójca swego brata | |
| były władca Danii, został zamordowany przez brata | |
| doradca króla, ojciec Laertesa | |
| ukochana Hamleta | |
| najwierniejszy przyjaciel Hamleta | |
| królowa Danii | |
| książę duński, syn zamordowanego władcy | |
| jeden z dwóch kolegów Hamleta ze studiów | |
| dworzanin duński | |
| jeden z dwóch kolegów Hamleta ze studiów | |
| młody książę norweski |
Przywołując cytaty z Hamleta, przedstawcie najważniejsze fakty dotyczące wybranej postaci:
Klaudiusza,
Gertrudy,
Poloniusza,
Ofelii.
Cytaty powinny być tak dobrane, by odzwierciedlały pozytywną lub negatywną cechę kolejnych bohaterów.
Wspólnie spróbujcie ocenić związek Klaudiusza i Gertrudy: czy to para ludzi, którzy rzeczywiście się kochają? Wypiszcie argumenty.
Hamlet ma...
- 16 lat.
- 20 lat.
- 30 lat.
- nie wiadomo.
Rodzicami Hamleta są...
- Gertruda i Klaudiusz.
- Gertruda i Hamlet.
- Gertruda i Fortynbras.
- osoby nieznane z imienia.
Hamlet studiuje w...
- Elsynorze.
- Anglii.
- Paryżu.
- Wittenberdze.
Wraz z Hamletem studiują...
- Horacjo i Laertes.
- Horacjo, Rosencrantz i Guildenstern.
- Laertes, Rosencrantz i Guildenstern.
- Ofelia, Rosencrantz i Guildenstern.
Poszukaj w utworze cytatów uzasadniających odpowiedzi wybrane przez ciebie w poprzednim zadaniu.
Hamlet zachowuje się chwilami jak prawdziwy szaleniec. Poszukaj w tekście tragedii fragmentów, które tego dowodzą.
Podaj powody, dla których Hamlet dziwnie się zachowuje. Poszukaj w utworze cytatów potwierdzających twoją odpowiedź.
Hamlet połowy wiekuBibliografia rozpraw i studiów o Hamlecie jest dwa razy grubsza od warszawskiej książki telefonicznej. O żadnym Duńczyku z krwi i kości nie napisano tyle, co o Hamlecie – ten Szekspirowski królewicz jest na pewno najsławniejszym Duńczykiem. Hamlet obrósł w glosyglosy i komentarze, jest jednym z niewielu bohaterów literackich, którzy żyją poza tekstem, którzy żyją poza teatrem. Jego imię znaczy coś nawet dla tych, którzy Szekspira nigdy nie czytali ani nie oglądali.
W Hamlecie jest wiele spraw: polityka, przemoc i moralność, spór o jednoznaczność teorii i praktyki, o cele ostateczne i sens życia, jest tragedia miłosna, rodzinna, państwowa, filozoficzna, eschatologiczna i metafizyczna. Wszystko, co chcecie! I jest jeszcze wstrząsające studium psychologiczne. I krwawa fabuła, i pojedynek, wielka rzeź. Można wybierać. Ale trzeba wiedzieć, po co i dlaczego się wybiera.Jan Kott, Hamlet połowy wieku, [w:] tegoż, Szekspir współczesny, Kraków 1990, s. 80–81.
SzekspirŻadna z ról Szekspirowskich nie dostosowuje się bardziej niż Hamlet. Aktorzy tragiczni przedstawiali Hamleta jako człowieka, którego do szaleństwa doprowadza miłość do Ofelii; jako syna opętanego rozkazami ojca i wzdrygającego się na myśl o rozwiązłości matki; księcia pozbawionego należnego mu prawa sprawowania władzy królewskiej; czy jako przyjaciela zdradzonego przez tych, których darzył zaufaniem od dziecka. Niektórzy portretują Hamleta jako człowieka o zdrowych zmysłach, udającego szaleństwo, by dać upust swemu żalowi lub sprawdzić otoczenie i siebie.
Leslie Dunton-Downer, Alan Riding, Szekspir, tłum. Dorota Koper, Rafał Morusiewicz, Warszawa 2005, s. 334.
Zastanów się nad konsekwencjami odmiennego postrzegania źródeł zachowania Hamleta. Co zmienia się w ocenie tytułowego bohatera dramatu, jeśli uzna się, że:
Hamlet to prawdziwy szaleniec,
Hamlet udaje szaleńca?
Niezależnie od tego, czy Hamlet jest szalony, czy też takiego udaje, w utworze można znaleźć sytuacje, z których wynika, że to osoba nadwrażliwa, emocjonalna. Odszukaj w dramacie fragmenty ukazujące takie postępowanie Hamleta.
Być albo nie być…
Najsłynniejszym z wszystkich monologów zawartych w dramatach Shakespeare’a jest ten, który zaczyna się od słów: „Być albo nie być – oto jest pytanie”.
HamletHAMLET
Być albo nie być – oto jest pytanie.
Kto postępuje godniej: ten, kto biernie
Stoi pod gradem zajadłych strzał losu,
Czy ten, kto stawia opór morzu nieszczęść
I w walce kładzie im kres? Umrzeć – usnąć –
I nic poza tym – i przyjąć, że sen
Uśmierza boleść serca i tysiące
Tych wstrząsów, które dostają się ciału
W spadku natury. O tak, taki koniec
Byłby czymś upragnionym. Umrzeć – usnąć –
Spać – i śnić może? Ha, tu się pojawia
Przeszkoda: jakie mogą nas nawiedzić
Sny w drzemce śmierci, gdy ścichnie za nami
Doczesny zamęt? Niepewni, wolimy
Wstrzymać się chwilę. I z tych chwil urasta
Długie, potulnie przecierpiane życie.
Bo gdyby nie ten wzgląd, któż by chciał znosić
To, czym nas chłoszcze i znieważa czas:
Gwałty ciemięzców, nadętość pyszałków,
Męki wzgardzonych uczuć, opieszałość
Prawa, bezczelność władzy, i kopniaki,
Którymi byle zero upokarza
Cierpliwą wartość? Któż by się z tym godził,
Gdyby był w stanie przekreślić rachunki
Nagim sztyletem? Któż by dźwigał brzemię
Życia, stękając i spływając potem,
Gdyby nam woli nie zbijała z tropu
Obawa przed tym, co będzie po śmierci,
Przed nieobecną w atlasach krainą,
Skąd żaden jeszcze odkrywca nie wrócił,
I gdyby lęk ten nie kazał nam raczej
Znosić zło znane niż rzucać się w nowe?
To świadomość czyni nas tchórzami
I naturalne rumieńce porywu
Namysł rozcieńcza w chorobliwą bladość,
A naszym ważkim i szczytnym zamiarom
Refleksja plącze szyki, zanim któryś
Zdąży przerodzić się w czyn. […]William Shakespeare, Hamlet, tłum. Stanisław Barańczak, Kraków 1999, s. 116.
Przypomnij, w jakich okolicznościach Hamlet wypowiada słynny monolog. Nakreśl również sytuację poprzedzającą to wydarzenie.
Wyjaśnij, czego dotyczy dylemat Hamleta.
Dlaczego Hamlet nie popełnił po wygłoszonych słowach samobójstwa? Postaw tezę i dobierz odpowiednie argumenty.
Przypomnij inne sytuacje, w których Hamleta ogarniają wątpliwości. Wskaż odpowiednie cytaty.
Niektórzy badacze literatury za główną cechę Hamleta uznali nieumiejętność podjęcia szybkiej decyzji. Taką postawę zaczęto nazywać hamletyzowaniem.
to nadmierne analizowanie; wahanie się, nieumiejętność zdobycia się na czyn, teoretyzowanie.
Postawa Hamleta, choć stała się źródłem pojęcia „hamletyzowanie”, nie jest jednak jednoznaczna. Bohater wiele razy podejmował bowiem decyzje szybko, bez zastanowienia się.
Wskaż sytuacje, w których Hamlet nie wahał się podjąć decyzji szybko i jednoznacznie. Wybierz odpowiednie cytaty.
Rozważ, z czego może wynikać fakt, że niekiedy Hamlet decyduje się na jakiś krok bez zastanawiania się nad nim, a niekiedy nie potrafi tego zrobić.
Hamlet to teatr!
W Hamlecie bardzo ważnym motywem jest sam… teatr. Grę aktorską można dostrzec zarówno w zachowaniach poszczególnych postaci, jak i w spektaklu przedstawionym przez zawodowych aktorów, którzy przybyli do Elsynoru. Najpierw warto przyjrzeć się udawaniu bohaterów dzieła tu: niemal każdy coś przed kimś udaje.
Omów kogo i dlaczego śledzi:
Hamlet,
Klaudiusz,
Poloniusz,
Gertruda,
Ofelia,
służący Poloniusza.
Przygotuj mapę myśli odzwierciedlającą relacje między bohaterami.
Hamlet w rozmowie z Rosencrantzem i Guildensternem mówi: „Dania jest więzieniem”. Wyjaśnij, jak rozumiesz tę wypowiedź.
Jaki obraz świata przedstawia Shakespeare, każąc niemal wszystkim bohaterom swego dramatu nie wierzyć sobie nawzajem i nawzajem się podglądać? Wypowiedź poprzyj odpowiednimi argumentami.
Shakespeare nieraz wskazywał, że – według niego – ludzie są tylko (?) aktorami na scenie świata. Nie przypadkiem też chętnie sięgał po motyw „teatru w teatrze”. Dzięki temu wyrażał również własną opinię o współczesnym mu teatrze.
Poszukaj w dramacie tych fragmentów, w których mówi się o teatrze i aktorach.
Sformułuj opinię, jaką miał – według ciebie – Shakespeare na temat teatru i niektórych grup aktorskich.
Omów, co Shakespeare zarzucał niektórym aktorom mu współczesnym.
Przedstaw zarzuty Shakespeare’a formułowane pod adresem części widzów.
Gdybyście znaleźli się w „The Globe” za życia Shakespeare’a, zapewne byłoby to dla was dziwne przeżycie. Po pierwsze: widownia składała się przeważnie z ludzi należących do niższych warstw społecznych. Po drugie: jej zachowanie mocno odbiegało od tego, którego oczekuje się od widzów teatralnych dziś, np. rzucano w aktorów kamykami, zdechłymi szczurami czy kotami, a nawet świńskimi ryjami! Na scenie nie było scenografii, a aktorzy nosili eleganckie, modne wówczas stroje, niezależnie od tego, czy akcja działa się w XIII, czy - w XVI wieku. O wydarzeniach rozgrywających się w nocy po prostu powiadamiano lub wnoszono latarnie, a nad widzami było… jasne niebo. Aktorzy grali dość sztucznie, np. zakochany musiał mieć rozpięty kaftan i opuszczone skarpety. Wszystkie role (również kobiece) odgrywali chłopcy i mężczyźni.
Cechy dramatu szekspirowskiego
Hamlet to jedno z dzieł określanych jako dramat szekspirowski. Nazwa ta, oczywiście, wskazuje na autorstwo, ale też sygnalizuje pewną grupę cech charakterystycznych dla dramatów powstających na przełomie XVI i XVII wieku. Zdecydowaną ich większość można dostrzec też w Romeo i Julii, Makbecie czy Burzy. Tworzą one zupełnie inną formułę od tej, która obowiązywała w antyku.
Podziel cechy dramatu na te, które były charakterystyczne dla antyku i te wprowadzone w czasach Shakespeare’a.
rezygnacja z obecności chóru, zachowanie jedności miejsca, czasu i akcji, występowanie ludzi i bogów, podział na stasimony, epejsodiony itp., połączenie tragizmu z komizmem, odrzucenie jedności miejsca, czasu i akcji, tragizm, podział na akty i sceny, na scenie jednocześnie maksymalnie trzech aktorów, obecność chóru, sceny zbiorowe, występowanie ludzi i postaci fantastycznych
| Dramat antyczny, np. Król Edyp | |
|---|---|
| Dramat szekspirowski, np. Hamlet |
Do jakiej świątyni chodził Hamlet?
W Hamlecie, jak i innych dziełach Shakespeare’a, właściwie nie ma wątków religijnych. Może te kwestie artysty nie interesowały? Byłaby to zbyt pochopna opinia. Gdybyśmy przejrzeli około 1000 utworów należących do tzw. dramatu elżbietańskiego, napisanych przez różnych autorów i zachowanych do naszych czasów – również nie znaleźlibyśmy tych wątków. Dlaczego? Wynikało to z zakazów: twórcom nie wolno było pisać o żyjących ważnych osobach oraz o sprawach religijnych. W 1606 roku wręcz prawnie zabroniono używać na scenie słowa „Bóg” – płaciło się za to grzywnę w wysokości nawet 10 funtów. Nie przypadkiem więc Shakespeare zamiast pozwalać swoim bohaterom mówić np. „By Jesus” (O, Jezu!), kazał im powtarzać „By Gis” (ojejku!). Biografowie Shakespeare’a wciąż trudzą się nad ustaleniem jego postawy religijnej, a nawet – określeniem, jakiego był wyznania. Oficjalnie, oczywiście, był wyznawcą anglikanizmuanglikanizmu, ale są przypuszczenia, że potajemnie przynależał do Kościoła katolickiego. Między anglikanizmem a katolicyzmem nie było zbyt wielu różnic dogmatycznych, natomiast wyznawcy Kościoła, któremu przewodzili król lub królowa Anglii, dążyli do wyraźnego odróżniania się pod względem ceremonii. Ograniczano więc wszelkie ceremonie, odrzucano zwracanie się do świętych czy Matki Boskiej, usuwano – zbędne według purytanów – zwroty, nie podzielano wiary w czyściec, a tym samym – rezygnowano z modlitw za zmarłych.
Shakespeare. Stwarzanie świataJako młody człowiek w Lancashire, a nawet bliżej domu, Shakespeare z pewnością widywał jeszcze fragmenty dawnych katolickich ceremonii: płonące świece, krzyże, bicie w dzwony, zapłakanych krewnych żegnających się znakiem krzyża, sąsiadów, którzy przyszli zobaczyć ciało, odmawiających Ojcze Nasz lub De profundisDe profundis, rozdawanie datków i żywności dla uczczenia pamięci zmarłego, msze odprawiane przez opłaconych księży, by ułatwić duszy przejście przez czyściec. Wszystko to stało się celem ataku; wszystko uległo redukcji lub wręcz likwidacji. A przede wszystkim: modlitwa za zmarłych była teraz nielegalna.
Stephen Greeblatt, Shakespeare. Stwarzanie świata, tłum. B. Kopeć-Umiastowska, Warszawa 2007, s. 303.
Czy według ciebie Hamlet mógł być wyznawcą anglikanizmu? Uzasadnij odpowiedź.
Przypomnij sobie, gdzie studiował Hamlet. Sprawdź w dowolnym źródle, z jakim wyznaniem kojarzy się ta miejscowość.
Sprawdź w dowolnym źródle, jakie wyznanie dominowało w Danii na przełomie XVI i XVII wieku.
Przypomnij sobie opis pogrzebu Ofelii. Dlaczego obrzęd pogrzebowy został tak bardzo ograniczony?
Umarł książę, niech żyje król! Hamlet i Fortynbras
Fortynbras to postać, która pojawia się na scenie dosłownie na dwie - trzy minuty, a przecież całe przedstawienie (gdyby grać sztukę bez skrótów) trwałoby około sześciu godzin! Mimo to tę epizodyczną postać niektórzy szekspirolodzy uznają za szczególnie ważną.
Przypomnij wszystkie fakty dotyczące Fortynbrasa (np. wiek, imię ojca, narodowość, charakter).
Poszukaj w utworze fragmentów, w których Hamlet mówi o Fortynbrasie.
Czy według ciebie dla Hamleta Fortynbras to postać godna szacunku, obojętna czy - godna pogardy? Uzasadnij swój wybór.
Hamlet połowy wiekuTak sobie właśnie wyobrażam, że zaczął próby analityczne z Hamleta współczesny reżyser. Posadził swoich aktorów wokół okrągłego stołu i powiedział: „Będziemy grać sztukę Szekspira pod tytułem Hamlet. […] Będziemy się starali pokazać Hamleta współczesnego. […]”. Potem, być może, reżyser zamyśli się przez chwilę, przeczyta raz jeszcze spis postaci i powie cicho, jakby do samego siebie: „A może to zależy od tego, kim będzie nasz Fortynbras?”.
Mówi się o tym młodym Fortynbrasie wiele razy. Jego ojca zabił w pojedynku ojciec Hamleta. Każdy ma w tej sztuce zamordowanego ojca: i Hamlet, i Laertes, i Ofelia. Widz gubi się zwykle w śledzeniu losów tego młodego Fortynbrasa. Z prologu dowiadujemy się, że chce ruszyć na Danię, potem bije się z Polakami o jakiś skrawek wybrzeża niewart nawet pięciu dukatów i wreszcie staje w Elsynorze. Do niego należą ostatnie słowa i ostatnie gesty tego krwawego dramatu.
Kim jest ten młody królewicz norweski? Co ma reprezentować? Ślepy los, bezsens świata czy zwycięstwo sprawiedliwości? Szekspirolodzy bronili kolejno wszystkich trzech interpretacji. Rozstrzygnąć musi reżyser. Szekspir dał nam tylko jego imię. Ale to imię jest znaczące, Fortynbras – „forte braccio”. Fortynbras – mąż silnej ręki. Chłopak młody i krzepki. Przychodzi i mówi: „Uprzątnijcie te trupy. Hamlet był dobrym chłopcem, ale umarł. Będę teraz waszym królem. Świetnie się składa, bo przypomniałem sobie, że mam prawa do tej korony”. Potem się uśmiecha i bardzo jest z siebie zadowolony.Jan Kott, Hamlet połowy wieku, [w:] tegoż, Szekspir współczesny, Kraków 1990, s. 80–81.
Omów podobieństwa, jakie można dostrzec pomiędzy Hamletem i Fortynbrasem.
Wyjaśnij, co oznacza imię norweskiego księcia. Co to imię mówi o charakterze Fortynbrasa?
Jaki stosunek do Fortynbrasa ma narrator zacytowanego fragmentu? Uzasadnij odpowiedź.
Bardzo krótkie opowieściHamlet przeżywa zwątpienia. Wątpi o sensie życia i śmierci, o prawdzie, o miłości kobiety, wątpi o prawdziwości filozofii, o sensie państwa, o własnej wartości, o człowieczeństwie. Jego przeciwieństwem jest książę Fortynbras, który żadnym zwątpieniom nie ulega, nie zastanawia się nad zagadką bytu ani nad konsekwencjami swoich zamiarów. […]
Śmierć jednego człowieka jest dla Hamleta trudnym i bolesnym zagadnieniem. Śmierć tysięcy ludzi nie jest żadnym zagadnieniem dla Fortynbrasa.
Hamlet […] zastanawia się nad istotą paradoksu, który powstrzymuje go od wykonania wyroku śmierci na jednym człowieku, podczas gdy Fortynbrasowi pozwala dla kaprysu położyć trupem dwadzieścia tysięcy żołnierzy. […]
I oto mamy obraz dwóch zwycięstw. Łatwiejszego zwycięstwa pięknego Norwega, który wszystko łatwo zdobywa, i trudnego zwycięstwa Hamleta, które jest równocześnie jego klęską. Hamlet w swoim czynie umiera, Fortynbras w swoich czynach żyje. […]
Znamy z historii kilka takich spotkań, które skończyły się bądź tragicznie, bądź smutnie dla intelektualistów. ArchimedesArchimedes zginął pod ciosem miecza brutalnego żołdakażołdaka. Michał AniołMichał Anioł ugiął dumną głowę przed Boccio Valorim, komisarzem okupacyjnym wojsk w pokonanej Florencji. Lepiej zatem się stało, że bohaterowie Szekspira się rozminęli. […]
Dlatego w chwili zjawienia się Fortynbrasa w finale tragedii cała scena powinna tonąć w mroku. Fortynbras obejmuje władzę nad Elsynorem. Ostatnie światła gasną. Nad zwłokami Hamleta, jedynego sprawiedliwego w przeklętej SodomieSodomie, patetyczne słowa norweskiego księcia inaugurują panowanie długiej nocy. Zwyciężyły siły zła.Roman Brandstaetter, Bardzo krótkie opowieści, Warszawa 1978, s. 44–50.
Omów, na czym polegają zasadnicze różnice między Hamletem a Fortynbrasem.
Jaki stosunek do Fortynbrasa ma narrator zacytowanego fragmentu? Uzasadnij odpowiedź.
Wyjaśnij, co łączy Archimedesa, Michała Anioła i Hamleta.
Wyjaśnij sens ostatniego zdania tekstu.
Teksty do wyboru
Hamlet i Fortynbras w poezji
Tren Fortynbrasadla M.C.
Teraz kiedy zostaliśmy sami możemy porozmawiać książę jak mężczyzna z mężczyzną
chociaż leżysz na schodach i widzisz tyle co martwa mrówka
to znaczy czarne słońce o złamanych promieniach
Nigdy nie mogłem myśleć o twoich dłoniach bez uśmiechu
i teraz kiedy leżą na kamieniu jak strącone gniazda
są tak samo bezbronne jak przedtem To jest właśnie koniec
Ręce leżą osobno Szpada leży osobno Osobno głowa
I nogi rycerza w miękkich pantoflachPogrzeb mieć będziesz żołnierski chociaż nie byłeś żołnierzem
jest to jedyny rytuał na jakim trochę się znam
Nie będzie gromnic i śpiewu będą lonty i huk
kir wleczony po bruku hełmy podkute buty konie artyleryjskie
werbel werbel wiem nic pięknego
to będą moje manewry przed objęciem władzy
trzeba wziąć miasto za gardło i wstrząsnąć nim trochęTak czy owak musiałeś zginąć Hamlecie nie byłeś do życia
wierzyłeś w kryształowe pojęcia a nie glinę ludzką
żyłeś ciągłymi skurczami jak we śnie łowiłeś chimery
łapczywie gryzłeś powietrze i natychmiast wymiotowałeś
nie umiałeś żadnej ludzkiej rzeczy nawet oddychać nie umiałeśTeraz masz spokój Hamlecie zrobiłeś co do ciebie należało
i masz spokój Reszta nie jest milczeniem ale należy do mnie
wybrałeś część łatwiejszą efektowny sztych
lecz czymże jest śmierć bohaterska wobec wiecznego czuwania
z zimnym jabłkiem w dłoni na wysokim krześle
z widokiem na mrowisko i tarczę zegara
Żegnaj książę czeka na mnie projekt kanalizacji
i dekret w sprawie prostytutek i żebraków
muszę także obmyślić lepszy system więzień
gdyż jak zauważyłeś słusznie Dania jest więzieniem
Odchodzę do moich spraw Dziś w nocy urodzi się
Gwiazda Hamlet Nigdy się nie spotkamy
To co po mnie zostanie nie będzie przedmiotem tragediiAni nam witać się ani żegnać żyjemy na archipelagach
A ta woda te słowa cóż mogą cóż mogą książęZbigniew Herbert, Tren Fortynbrasa, [w:] , Od Staffa do Wojaczka. Poezja polska 1939–1985. Antologia, t. 2, red. Bohdan Drozdowski, Bohdan Urbankowski, Łódź 1988, s. 101–102.
Przypis(Hamlet wysiada z pociągu; na peronie czeka Fortynbras)
HAMLET:
Mój Fortynbrasie, właśnie powróciłem
Z tamtego świata, gdzie się okazało,
Że neurotyczne moje zapytanie:
Być albo nie być – nie ma wiele sensu.
Można ze sceny droczyć się z widzami,
Ale w zaświatach nie ma z kim się droczyć.
Wracam na zamek, trzeba rządzić Danią.
Dziś jeszcze chciałbym przejrzeć buchalterię
Oraz umowy zawarte przez ciebie
Z Chinami, Francją, Czechami i Szwecją.
Czyś toczył wojny? Czy złupiłeś Turcję?
Mój Fortynbrasie, powracam z niebytu,
Który od bytu tym tylko się różni,
Że byt jest w bycie – w niebycie go nie ma.
Lecz tutaj, w Danii, kiedy mnie nie było,
Duńczycy żyli; nikt nie stawiał pytań
O byt i niebyt. Przychodzę więc sprawdzić,
Jak sprawowałeś po masakrze władzę.Witold Wirpsza, Przypis.
Na podstawie wiersza Zbigniewa Herberta omów, co o Hamlecie sądzi Fortynbras.
Na podstawie wiersza Witolda Wirpszy omów, co o Fortynbrasie sądzi Hamlet.
Scharakteryzuj postać Hamleta z utworu Herberta i z utworu Wirpszy. Czy postaci te są inne od bohatera, którego przedstawił Shakespeare? Uzasadnij odpowiedź.
Scharakteryzuj postać Fortynbrasa z utworu Herberta i z utworu Wirpszy. Czy postaci te są inne od bohatera, którego przedstawił Shakespeare? Uzasadnij odpowiedź.
Hamlet i Laertes
Hamlet i LaertesLaertes przyłożył Hamletowi brauningbrauning do pleców i popychając go lekko lufą, powiedział:
– Ruszaj naprzód, mości książę. Oduczę cię chwiejności i rozcinania włosa na czworo.
Po godzinnym, dość forsownym marszu Hamlet spytał:
– Dokąd mnie prowadzisz, Laertesie?
Laertes milczał.
– Na rozstrzelanie?
Laertes milczał.
– Do więzienia?
Laertes milczał.
– Na litość Boską! Powiedz! Dokąd mnie prowadzisz?!
– Do fryzjera – odparł Laertes – Obetnie ci czuprynę przy samej skórze, a wtedy przestaniesz rozcinać włos na czworo.
Gdy wracali od fryzjera, Laertes spytał:
– Jak się czujesz, mości książę?
Hamlet przystanął i zamyślił się.
– Zastanawiam się… – rzekł.
– Nad czym?
– Jakiej udzieliłbym ci odpowiedzi, gdybyś mi nie kazał ostrzyc włosów.Roman Brandstaetter, Hamlet i Laertes, [w:] tegoż, Bardzo krótkie opowieści, Warszawa 1978, s. 59–60.
Przeczytaj opowiastkę autorstwa Romana Brandstaettera, a następnie zredaguj notatkę, w której przedstawisz główną ideę tego utworu.
„Autentyczny Szekspir”
Jak należy wystawiać Szekspira?Mistrz Polikarp, który – jak wiemy – był człowiekiem wszechstronnie uzdolnionym, reżyserował Hamleta. Po przedstawieniu udzielił wywiadu dziennikarzom. Na zapytanie jednego z nich, jakimi kierował się motywami podczas pracy nad scenicznym kształtem Szekspirowskiego arcydzieła, odpowiedział:
– Wystawiając Szekspira, starałem się wyzwolić Szekspira od Szekspira, aby w konsekwencji przybliżyć współczesnemu widzowi tego Szekspira, którego sam Szekspir określiłby, gdyby dzisiaj żył, mianem autentycznego Szekspira.Roman Brandstaetter, Jak należy wystawiać Szekspira?, [w:] tegoż, Bardzo krótkie opowieści, Warszawa 1978, s. 94.
Przeczytaj opowiastkę autorstwa Romana Brandstaettera, a następnie zredaguj notatkę, w której wyjaśnisz sens wypowiedzi Polikarpa.
Czy Hamlet byłby dobrym władcą?
Hamletowi nie było dane rządzić Danią, nie mieliśmy więc okazji, żeby się przekonać, jakim byłby władcą. Oceń, czy jego cechy sprawiłyby, że zostałby mądrym i skutecznym królem. Udzielając odpowiedzi, przedstaw cechy, jakimi – według ciebie – powinien się odznaczać król albo prezydent.
Zadaniowo
Czy filozof może być dobrym królem? Rozważ problem i uzasadnij swoje zdanie, odwołując się do wybranego przez siebie fragmentu Hamleta Williama Shakespeare’a, do całego tekstu oraz do innego tekstu kultury. Twoja praca powinna liczyć co najmniej 250 słów.
Napisz recenzję spektaklu teatralnego H. w reżyserii Jana Klaty.