Wróć do informacji o e-podręczniku Wydrukuj Pobierz materiał do PDF Pobierz materiał do EPUB Pobierz materiał do MOBI Zaloguj się, aby dodać do ulubionych Zaloguj się, aby skopiować i edytować materiał Ten materiał nie może być udostępniony
RYyfb3yBPsEna11
Okładka Źródło: domena publiczna.
domena publiczna

Bogurodzica jest arcydziełem. To pierwszy polski utwór literacki. Nie można wykluczyć, że przed nią powstały inne dzieła. Te jednak się nie zachowały. Bogurodzica natomiast nie tylko przetrwała - przez wiele wieków uznawano ją za najważniejszą polską pieśń. Dziś w trakcie wielkich uroczystości państwowych czy kościelnych nadal się ją śpiewa, choć dzieło powstało nie mniej niż 700 lat temu.

Już wiesz

Obejrzyj fragment filmu pt. Krzyżacy w reż. Aleksandra Forda (Polska 1960) przedstawiający bitwę pod Grunwaldem (szczególnie początkową część bitwy).

j0000000C3B1v38_0000000I
JPOL_E3_E4_Tekstykultury

Bogurodzica

Bogurodzica ma charakter pieśni religijnej. Jednak już w XV wieku traktowana była jako polski hymn narodowy. Jan Długosz pisał o niej, że to carmen patrium (hymn, pieśń ojców). Wiadomo, że śpiewano ją podczas koronacji Władysława Warneńczyka oraz podczas bitwy pod Warną (1444 rok).

R1Xpjhjelq5oZ
Bogurodzica, czyta Jan Peszek Bogurodzica, czyta Jan Peszek Źródło: www.wolnelektury.pl, licencja: CC BY-SA 3.0.
Bogurodzica
Bogurodzica

Bogurodzica dziewica, Bogiem sławiena Maryja,
U twego Syna Gospodzina matko zwolena, Maryja!
Zyszczy nam, spu[ś]ci nam.
Kyrieleison.

Twego dziela Krzciciela, bożycze,
Usłysz głosy, napełń myśli człowiecze.
Słysz modlitwę, jąż nosimy,
A dać raczy, jegoż prosimy:
A na świecie zbożny pobyt,
Po żywocie ra[j]ski przebyt.
Kyrieleison.

j0000000C3B1v38_00000_BIB_001Bogurodzica, [w:] , Historia literatury polskiej w dziesięciu tomach, t. 1: Średniowiecze, red. Anna Skoczek, Bochnia - Kraków - Warszawa [b.r.], s. 341.
Ważne!

Bogurodzicę po raz pierwszy wydrukowano w 1506 roku. Rozpoczynała opracowany przez kanclerza Jana Łaskiego zbiór praw (statutów i przywilejów) obowiązujących w Polsce, nazwany Statutami Łaskiego.

Przeczytaj zamieszczony w Kontekstach fragment powieści Henryka Sienkiewicza i wykonaj polecenia.

Ćwiczenie 1

Wyjaśnij, na czym polegają różnice między najstarszą wersją Bogurodzicy a tą, którą podał Henryk Sienkiewicz.

Ćwiczenie 2

Zastanów się, dlaczego Bogurodzica nie ma jednej wersji.

Ćwiczenie 3

Zinterpretuj ostatnią strofę pieśni, którą wykorzystał Henryk Sienkiewicz.

j0000000C3B1v38_0000001E
JPOL_E3_E4_Tekstykultury

Język pieśni

Ważne!

Pieśń już na początku XVI wieku nie była w pełni zrozumiała, dlatego archaizmy w niej występujące zastępowano współczesnym słownictwem. Ponadto do kanonicznej wersji utworu, obejmującej dwie strofy, dopisywano kolejne, co świadczy o popularności Bogurodzicy. Pieśń liczyła ostatecznie 23 strofy.

Ćwiczenie 4
RrkiA8Lu0UC661
zadanie interaktywne
Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.

Bogurodzica powstała ok. XIII wieku. Oczywiste jest, że od tego czasu język polski się zmienił. Tekst najstarszej polskiej pieśni zawiera liczne archaizmy. Polegają one albo na odmiennej wymowie słów (archaizmy fonetyczne), albo innej ich budowie (archaizmy słowotwórcze), innym znaczeniu (archaizmy leksykalne), zmianie w sposobie odmieniania np. przez przypadki czy osoby (archaizmy fleksyjne), wreszcie – na dziś już nieużywanym układzie wyrazów w wypowiedzeniu (archaizmy składniowe).

Ćwiczenie 5

Przeczytaj ponownie tekst Bogurodzicy. Następnie dopasuj wyrazy z pieśni do odpowiedniej kategorii archaizmów.

  • fonetyczne

  • słowotwórcze

  • leksykalne (słownikowe)

  • fleksyjne

  • składniowe

Ważne!

Greckie zawołanie Kyrieleison oznacza: „Panie, zmiłuj się”.

j0000000C3B1v38_00000026
JPOL_E3_E4_Tekstykultury

Anonimowy autor

RIi6tu8mwJCiy1
Przechowywany w Bibliotece Jagiellońskiej w Krakowie rękopis Bogurodzicy z nutami,  1407 rok. Spróbuj odczytać tekst.
Rękopis Bogurodzicy z nutami, 1407, Biblioteka Jagiellońska, domena publiczna

Jak większość utworów literackich powstałych w średniowieczu Bogurodzica to dzieło anonimowe. Jednak już kilka wieków temu usiłowano ustalić autorstwo pieśni. Co najmniej od XVI stulecia uważano, że jej autorem jest św. Wojciech (X wiek), patron Polski. Poza tym o autorstwo podejrzewano m.in. św. Jacka Odrowąża (XII wiek), spowiednika błogosławionej Kingi – Boguchwała (XIII wiek) i innych. Ostatecznie można stwierdzić tylko, że Bogurodzicę napisał bardzo utalentowany i dobrze wykształcony Polak. Prawdopodobnie kształcił się poza granicami kraju. O jego umiejętnościach świadczy kunszt pieśni. Upór, z jakim kojarzono Bogurodzicę z osobami świętych, wskazuje przy okazji na szacunek okazywany samemu utworowi – wielkie dzieło mógł (według opinii naszych przodków) napisać tylko wielki człowiek.

Historycy literatury i językoznawcy bardzo różnią się w swych ocenach. Przyjmuje się, że Bogurodzicę napisano między XI a XIV wiekiem. Zazwyczaj jednak określa się czas powstania dzieła na pierwszą połowę XIII wieku, natomiast najstarszy znany jej zapis pochodzi z ok. 1407 roku.

Równie mało wiadomo o miejscu powstania dzieła. Trzeba przyjąć, że pojawiło się tam, gdzie było zapotrzebowanie na pieśni religijne. Być może w okolicach Gniezna albo w Małopolsce (Kraków).

Ćwiczenie 6

Zastanów się, jaki był cel napisania dzieła.

j0000000C3B1v38_0000002O
JPOL_E3_E4_Tekstykultury

Problemy z interpretacją

Mimo że Bogurodzicy poświęcono tysiące prac, wciąż nie wiadomo, czy dobrze rozumiemy jej treść. Historycy języka spierają się na przykład o to, czy słowa „spuści nam” to synonim do „zyszczy nam”, oznaczający „Spraw, że będzie przychylny”. Niektórzy traktują to zdanie mniej metaforycznie i uważają, iż zawarto w nim prośbę, by Matkaj0000000C3B1v38_000tp001Matka ponownie zesłała na ziemię swego Syna.

Ćwiczenie 7

Sprawdź, kto jest nadawcą, kto‑adresatem pieśni. Zwróć uwagę na to, że adresat się zmienia.

Ćwiczenie 8
R1Dmk8SQnPAmS1
zadanie interaktywne
Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.
Ćwiczenie 9

Zinterpretuj sytuację przedstawioną w obu strofach pieśni. Co ona ukazuje?

Ćwiczenie 10
RyErfemSQmlR91
Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.
j0000000C3B1v38_000tp001
j0000000C3B1v38_00000035
JPOL_E3_E4_Tekstykultury

Deesis

Badacze kultury średniowiecznej mają wątpliwości w kwestii źródeł Bogurodzicy. Jedna z propozycji wskazuje na związki utworu z popularną wówczas kompozycją plastyczną zwaną deesis.

Deesis (gr. ‘modlitwa, prośba’)
Definicja: Deesis (gr. ‘modlitwa, prośba’)

Motyw charakterystyczny dla średniowiecznej ikonografii chrześcijańskiej (na Wschodzie stał się popularny już w VI wieku). Przedstawia zazwyczaj trzy osoby: w centrum znajduje się Chrystus jako Pantokratorj0000000C3B1v38_000tp002Pantokrator, z jednej jego strony stoi Maryja, z drugiej Jan Chrzciciel. Niekiedy tej trójce towarzyszą inne postaci: aniołowie, apostołowie, święci.

Ćwiczenie 11

Przyjrzyj się zamieszczonej kompozycji plastycznej. Czy zaprezentowane dzieło realizuje założenia deesis? Uzasadnij odpowiedź.

JPOL_E3_E4_Tekstykultury
R1dFf9UUEVUQI1
Deesis z dwunastoma wielkimi świętami Kościoła Źródło: Deesis z dwunastoma wielkimi świętami Kościoła, 1540-1549, Chazen Museum of Art, licencja: CC 0 1.0.
Deesis z dwunastoma wielkimi świętami Kościoła
Deesis z dwunastoma wielkimi świętami Kościoła, 1540-1549, Chazen Museum of Art, licencja: CC 0 1.0
JPOL_E3_E4_Tekstykultury
j0000000C3B1v38_000tp002
j0000000C3B1v38_0000003Q
JPOL_E3_E4_Tekstykultury

Kształt artystyczny Bogurodzicy

Bogurodzica spełnia ogólne zasady poetyki utworów literackich pisanych w średniowieczu. Aby je dostrzec, przeanalizuj pierwszą strofę pieśni i wykonaj polecenia.

Ćwiczenie 12.1

Sprawdź, ile sylab występuje w poszczególnych wersach.

Ćwiczenie 12.2

Znajdź rymy i określ ich położenie.

Ćwiczenie 12.3

Sprawdź, czy autor zastosował przerzutnię.

Wiersz średniowieczny
Definicja: Wiersz średniowieczny

Wiersz średniowieczny to najstarszy system wersyfikacyjny w poezji polskiej. Jego cechy to:

  • asylabiczność (czyli nieregularna liczba sylab w poszczególnych wersach),

  • rymy zewnętrzne (a czasem też – wewnętrzne),

  • wers intonacyjno‑zdaniowy, tzn. taki, w którym każdy wers jest osobnym zdaniem lub samodzielną składniowo cząstką zdania. Oznacza to, że nie stosuje się przerzutni.

Ważne!

Aby sprawdzić, jak anonimowy autor Bogurodzicy „zbudował” swój utwór, należy:

a) podzielić strofę na grupy sylab tworzących słowa lub zwroty i wyrażenia:

Bogurodzica

dziewica,

Bogiem sławiena

Maryja,

5

3

5

3

U twego Syna

Gospodzina

matko zwolena,

Maryja!

5

4

5

3

Zyszczy nam,

spu[ś]ci nam

3

3

b) przypomnieć sobie, jaki był układ rymów w poszczególnych wersach.

Bogurodzica → dziewica,            Bogiem sławiena ↓       Maryja, ↓
U twego Syna → Gospodzina       matko zwolena,       Maryja!
Zyszczy nam, → spu[ś]ci nam

c) Po sprawdzeniu układu sylab i rymów można dostrzec trzy podstawowe zasady, które decydują o kształcie pieśni. Były one w wiekach XI–XIII zalecane przy tworzeniu dzieła literackiego.

– dwójkowość, – kontrast, – podobieństwo.

O istnieniu w utworze zasady dwójkowości świadczy m.in. fakt, że: występują tu dwie kanoniczne strofy, strofa pierwsza dzieli się na dwie wyraźnie odrębne części (apostrofę i prośbę), prośby są dwie.

Zasada kontrastu objawia się w utworze tym, że: druga strofa jest znacznie dłuższa niż pierwsza; część pierwsza strofy początkowej to obszerna apostrofa do Maryi, a część druga to krótkie prośby.

Zastosowanie w utworze zasady podobieństwa potwierdza np. to, że: obie strofy zawierają prośby, obie też zachowują zasadę dwójkowości, w obu zawarto apostrofy i prośby.

Ćwiczenie 13
R1H9epURN1oDl1
zadanie interaktywne
Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.

Bogurodzica to utwór zachowujący chrześcijańskie dogmaty, zgodny z zasadami teocentryzmu, a przy tym wręcz kunsztowny. Polski twórca nie miał poprzedników.

Ćwiczenie 14

Powiedz, jakiego środka stylistycznego użył autor w następujących określeniach: „Bogurodzica Dziewica” i „U Twego Syna Gospodzina”.

Ćwiczenie 15

Wyjaśnij, w jakim celu autor zastosował te sformułowania.

Ważne!

Przytoczone wyrażenia są niezwykłe, gdyż:

  • łączenie dziewictwa i macierzyństwa jest dogmatem,

  • w średniowieczu pozycja dziecka była znacznie niższa niż dzisiaj; do rodziców zwracano się słowami: Pani Matko i Panie Ojcze.

Ćwiczenie 16

Udowodnij, że antytezy użyte przez autora funkcjonują w ikonografii średniowiecznej.

j0000000C3B1v38_0000006E
JPOL_E3_E4_Konteksty

Pieśń ojczysta

RocznikiJan Długosz
Jan Długosz Roczniki

Kiedy zaczęły rozbrzmiewać pobudki, całe wojsko królewskie zaśpiewało donośnym głosem ojczystą pieśń: Bogurodzicę, a potem wznosząc kopie rzuciło się do walki. Pierwsze jednak poszło do starcia wojsko litewskie. Na rozkaz księcia Aleksandra nie znoszącego żadnej zwłoki. […] A właśnie w tym momencie jedne i drugie oddziały starły się w środku doliny, która rozdzielała wojska, i obydwie strony wzniosły okrzyk, jaki zwykle wznoszą żołnierze przed walką. Krzyżacy na próżno usiłowali podwójnym wystrzałem z bombard porazić i zmieszać oddziały polskie, mimo że wojsko pruskie z głośniejszym krzykiem, silniejszym pędem i z większego wzniesienia zbiegło do walki. W miejscu starcia było 6 wysokich dębów, na które powłaziło i obsiadło ich gałęzie wielu ludzi – nie wiadomo, czy z królewskiego, czy krzyżackiego wojska – by oglądać z góry pierwsze starcie oddziałów i los jednego i drugiego wojska. […] A kiedy szeregi tak się zwarły, nie można było odróżnić tchórza od odważnego, dzielnego od opieszałego, bo jedni i drudzy przywarli do siebie jakby w jakimś splocie. […] Kiedy w końcu połamali kopie, przywarły nawzajem do siebie jedne i drugie oddziały i zbroje zbroi tak, że naciskani przez konie, złączeni jedynie walczyli mieczami i wyciągniętymi nieco dalej na drzewcu toporami, a walcząc robili tak potężny huk, jaki zwykle jedynie w kuźniach wydają uderzenia młota. A wśród rycerzy walczących wtedy jedynie wręcz, mieczem, dostrzegano przykłady ogromnej dzielności.

j0000000C3B1v38_00000_BIB_002Jan Długosz, Roczniki, [w:] , Polska Jana Długosza, red. Henryk Samsonowicz, tłum. Julia Mrukówna, Warszawa 1984, s. 234.
Ćwiczenie 17

Odpowiedz, jak Jan Długosz określa Bogurodzicę. Wyjaśnij, w jakim celu rycerstwo śpiewało Bogurodzicę pod Grunwaldem.

Ćwiczenie 18

Zastanów się, czy Bogurodzica może być określana mianem pieśni bojowej. Uzasadnij odpowiedź.

j0000000C3B1v38_0000006S
JPOL_E3_E4_Konteksty

Siła w tej pieśni

link1
KrzyżacyHenryk Sienkiewicz
Henryk Sienkiewicz Krzyżacy

Mistrz […] skinieniem prawicy ruszył czternaście chorągwi żelaznego rycerstwa.

— Gott mit uns! — zakrzyknął Wallenrod.

Chorągwie, zniżywszy kopie, poczęły z początku iść krokiem. Lecz równie jak skała stoczona z góry spadając, coraz większego pędu nabiera, tak i one: z kroku przeszły w rysią, potem w cwał i szły straszne, niepohamowane, jako lawina, która musi zetrzeć i zdruzgotać wszystko przed sobą.

Ziemia jęczała i gięła się pod nimi.

*

Bitwa miała lada chwila rozciągnąć się i rozpalić na całej linii, więc polskie chorągwie poczęły śpiewać starą bojową pieśń św. Wojciecha. Sto tysięcy pokrytych żelazem głów i sto tysięcy par oczu podniosło się ku niebu, a ze stu tysięcy piersi wyszedł jeden olbrzymi głos do grzmotu niebieskiego podobny:

Bogurodzica, dziewica, Bogiem sławiena Maryja! Twego syna gospodzina, Matko zwolena, Maryja, Zyszczy nam, spuści nam… Kiryjelejzon!…

I wraz moc zstąpiła w ich kości, a serca stały się na śmierć gotowe. Była zaś taka niezmierna zwycięska siła w tych głosach i w tej pieśni, jakby naprawdę grzmoty poczęły się roztaczać po niebie. Zadrżały kopie w rękach rycerzy, zadrżały chorągwie i chorągiewki, zadrżało powietrze, zakolebały się gałęzie w boru, a zbudzone echa leśne jęły odzywać się w głębinach i wołać, i jakby powtarzać jeziorom i łęgom, i całej ziemi jak długa i szeroka:

Zyszczy nam. spuści nam. Kiryjelejzon!…

A oni śpiewali dalej:

Twego dzieła krzciciela, bożycze, Usłysz głosy, napełń myśli człowiecze, Słysz modlitwę, jąż nosimy, A dać raczy, jegoż prosimy, A na świecie zbożny pobyt, Po żywocie rajski przebyt. Kiryjelejzon!

Echo powtórzyło w odpowiedzi: „Kiryjelejzooon!” — a tymczasem na prawym skrzydle wrzała już bitwa zacięta i zbliżała się ku środkowi coraz bardziej.

Łoskot, kwik koni, krzyki okropne mężów mieszały się z pieśnią. Ale chwilami krzyki cichły, jakby tym tam ludziom zbrakło tchu, i w jednej z takich przerw raz jeszcze można było dosłyszeć grzmiące głosy:

Adamie, ty Boży kmieciu, Ty siedzisz u Boga w wiecu, Domieściż twe dzieci, Gdzie królują anieli! Tam radość, Tam miłość, Tam widzenie Twórca, anielskie, bez końca… Kiryjelejzon!

I znów runęło echo po boru: „Kiryjelejzooon!” Krzyki na prawym skrzydle wzmogły się jeszcze, lecz nikt nie mógł ni widzieć, ni rozeznać, co się tam dzieje, albowiem mistrz Ulryk, który patrzył z góry na bitwę, stoczył w tej chwili pod wodzą Lichtensteina dwadzieścia chorągwi na Polaków.

A zaś do polskiego hufca „czelnego”, w którym stali najprzedniejsi rycerze, przypadł jak grom Zyndram z Maszkowic i ukazawszy ostrzem zbliżającą się chmurę Niemców, zakrzyknął tak donośnie, że aż konie poprzysiadały w pierwszym szeregu na zadach:

— W nich! Bij!

Więc rycerze pochyliwszy się na karki końskie i wyciągnąwszy przed się włócznie, ruszyli.

j0000000C3B1v38_00000_BIB_003Henryk Sienkiewicz, Krzyżacy, Bielsko-Biała [b.r.], s. 426–428.
Ćwiczenie 19

Wymień środki stylistyczne, jakich użył autor, by podkreślić nastrój panujący wśród rycerstwa polskiego w trakcie śpiewu Bogurodzicy.

j0000000C3B1v38_0000007O
JPOL_E3_E4_Zadaniowo

Zadaniowo

Ćwiczenie 20

Napisz konspekt wypowiedzi monologowej na temat: „Bogurodzica – najstarszy zabytek języka polskiego”.

RqxWxWZQ4q2391
zadanie interaktywne
Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.