Wróć do informacji o e-podręczniku Wydrukuj Pobierz materiał do PDF Pobierz materiał do EPUB Pobierz materiał do MOBI Zaloguj się, aby dodać do ulubionych Zaloguj się, aby skopiować i edytować materiał Ten materiał nie może być udostępniony
RfCiQKrccR6os1
Pracy i chleba Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.
ILUSTRACJA: Pracy i chleba
Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0

Każdy człowiek ma swój świat wartości, opinii i prawd, według których stara się żyć. Dla jednych ludzi najważniejsze są wartości związane z życiem (np. szczęście, zdrowie), dla innych – wartości moralne (np. godność, honor). Jeszcze inni cenią wartości poznawcze (np. prawda, poznanie, wiedza), a są też tacy, którzy wybierają wartości estetyczne (np. piękno, uroda). Oczywiście, dzięki językowi można porównywać świat wartości, można o nich mówić, a nawet o nie się spierać.

Trzeba pamiętać, aby strzec i nie nadużywać słów określających wartości. Słowa te mogą spowszednieć, zdewaluować się (tzn. stracić swoją wartość). Bywają jednak sytuacje, w których człowiek powinien używać takich słów, bo tylko one pozwalają wyrazić jego pragnienia i uczucia. Mówi się, że są to słowa, które ludzie chcieliby „zapisać na swoich sztandarach”.

Już wiesz

Poszukaj w internecie zdjęć z różnych manifestacji, protestów czy marszów. Przyjrzyj się uważnie tym fotografiom, a następnie wybierz 10–20 haseł, które zostały uwiecznione na transparentach niesionych przez protestujących ludzi.

j0000007UUB1v50_0000000D

Słownictwo wartościujące

R1dhNQuy9ldDG
ILUSTRACJA: Kuferek
Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0

Wyrazy, które wyrażają oceny pozytywne lub negatywne, często są nazywane słownictwem wartościującym. Na ogół do oceniania służą przymiotniki lub przysłówki, np.: „dobry” – „zły”, „pracowity” – „leniwy”, „uczciwy” – „zakłamany”, „ładnie” – „brzydko”, „szybko” – „wolno”. Rozmieszczenie znaczeń przywołanych wyrazów zapewne nikomu nie sprawiłoby kłopotu, ponieważ słownictwo wartościujące pojawia się w każdej sferze ludzkiego życia, tak często poddawanego przecież ocenie.

Słowa mogą wyrażać wartości bezpośrednio (np. pozytywną ocenę w swoim znaczeniu zawierają przymiotniki „dobry”, „spokojny”, „godny”, a negatywną – „zły”, „kłótliwy”, „paskudny”). Często jednak wartości nie ujawniają się w sposób bezpośredni, mogą być wyrażone np. za pomocą obrazów i metafor. Dla przykładu warto przywołać określenia potoczne: „być na topie”, „być gwiazdą”, które wywołują pozytywne skojarzenia, i te, które również są obecne w języku codziennym, ale są nacechowane negatywnie, np.: „mieć doła”, „być spłukanym”.

Słowa wartościowe

Tematem tego bloku są słowa, którym przypisuje się wyjątkową wartość, są to tzw. słowa sztandarowe. Niektóre z nich są bezdyskusyjne i wspólne (np. „honor”, „życie”, „matka”, „wolność”), dzięki czemu każdy człowiek łatwo je rozpozna. Te „słowa sztandarowe” tworzą kulturę i system wartości wyznawanych przez ludzi.

Istnieją też słowa będące powodem dyskusji i sporów. Wystarczy przywołać rzeczownik „praca”, który powszechnie oznacza „działanie człowieka, zajęcie, czynność”. Trudno więc w tym wyrazie szukać bezpośrednio takich ocen, jak w słowach „mędrzec” – „głupiec”, „ładny” – „brzydki” czy „życie” – „śmierć”.

Sposób oceny określonego pojęcia zależy od sytuacji komunikacyjnej i relacji między ludźmi. Szczególnie to widać w burzliwych dyskusjach społecznych i politycznych, w których jedno słowo może wywoływać różne – również sprzeczne – opinie. Dlatego też dla niektórych osób – przywołane wcześniej – słowo „praca” staje się wielką wartością (np. dla osób bez pracy), a zarazem celem, do którego dążą.

RQuOgjT6zEdHE1
ILUSTRACJA: Sztandar
Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0

Jak rozpoznać słowa wartościujące („słowa na sztandary”)? Zwykle takim wyrazom w zdaniu towarzyszą emocje. Jeśli ktoś używa zdań z wyrazami oceniającymi (np.: „Dla mnie najważniejsza jest prawda”, „W moim życiu najważniejszy jest spokój”, „Szczęście osobiste – to dla mnie najważniejsza wartość”), to w ten sposób daje otoczeniu do zrozumienia, że zaczyna mówić o swoich osobistych wartościach.

Poniżej zamieszczono sposoby oceniania słowa „praca”. Z zestawienia wynika, że różnorodna ocena tego wyrazu wiąże się ze znaczeniami przypisywanymi pojęciu „praca” (np. w związkach wyrazowych, metaforach i przysłowiach).

Sposób oceniania słowa „praca”

Oceny pozytywne związane ze słowem „praca”

Oceny negatywne związane ze słowem „praca”

  • „Bez pracy nie ma kołaczy”.

  • „Osiągnąć coś ciężką pracą”.

  • „Żadna praca nie hańbi”.

  • „Kto się nie leni, robi złoto z kamieni”.

  • „Kto dobrze orze, ma chleb w komorze”.

  • „Kawał dobrej roboty”.

  • „Orka na ugorze”.

  • „Praca nie zając, nie ucieknie”.

  • „Zasuwać jak wół/koń”.

  • „Czarna robota”.

  • „Praca galernicza”.

  • „Wół roboczy”.

Co ciekawe, obok wartości zawsze pojawiają się antywartości. Najczęściej są to zjawiska, z którymi ludzie się nie zgadzają, które pozostają w sprzeczności z wyznawanym przez nich światopoglądem. Słowa o charakterze antywartości także można zapisać na sztandarach (np. „Precz z...”).

Słowa – symbole kulturowe

W życiu społecznym pojawiają się słowa, za którymi kryją się idee lub wartości podzielane przez większą grupę ludzi. Słowa te nabierają znaczenia w ważnych momentach historycznych, określając kulturę danego społeczeństwa. Mogą wyzwalać dodatkowo różne uczucia (np. ważnymi znakami kultury francuskiej są pojęcia: „wolność – równość – braterstwo”, czyli hasła wywodzące się z rewolucji francuskiej).

R1NCYNn8TeW4s
20 franków z napisem: „Wolność, równość, braterstwo”
1851, domena publiczna

W polskiej przestrzeni publicznej często występują wyrazy odnoszące się do wydarzeń związanych z walką o wolność i niepodległość, z czasem rozbiorów, okresem II wojny światowej czy czasami PRL‑u (np. hasła: „Bóg – honor – ojczyzna”; „Solidarność”). Wszystkie te wyrazy należą do słownictwa wartościującego i występują obok słów związanych z życiem społecznym, takimi jak: „demokracja”, „wolność”, „państwo”, „patriotyzm”, „bezpieczeństwo społeczne”.

Wielkie słowa – wielkie litery

Wyrazy, które są ważne dla jakichś osób czy grup społecznych można rozpoznać też po specyficznej ortografii. W znaczeniach ogólnych (potocznych) zapisuje się je przecież małymi literami. Niekiedy jednak ze względów uczuciowych (emocjonalnych) – w wybranych tekstach lub sytuacjach komunikacyjnych – stosuje się wielkie litery. Trzeba pamiętać, by nie nadużywać tej emocjonalnej ortografii i właściwie stosować zasady uprawniające do stosowania wielkich liter jako znaku pozytywnych emocji.

Poniżej znajdziesz wskazówki określające okoliczności wprowadzania wielkich liter ze względów uczuciowych (emocjonalnych):

  • w nazwach szczególnie ważnych wydarzeń historycznych, np. „Powstanie Listopadowe”, „Powstanie Warszawskie” (trzeba jednak pamiętać, że na ogół nazywy tego typu są zapisywane małymi literami, np. „unia lubelska”, „insurekcja kościuszkowska” itp.);

  • w wyrazach i wyrażeniach budzących szacunek, np.: „Ojczyzna”, „Orzeł Biały”, „Naród”;

  • w oficjalnych nazwach organów i instytucji państwowych, np. „Sejm i Senat Rzeczypospolitej Polskiej”, „Kancelaria Prezesa Rady Ministrów”; jeśli nie podaje się pełnej nazwy instytucji, można stosować nazwy pospolite, które zapisuje się małą literą (np. „obradował sejm i senat”, „prezydent przyjął delegację” itp.);

  • w nazwach świąt, np. „Święto Konstytucji 3 Maja”; trzeba jednak pamiętać o tym, że słownikowa wersja tej nazwy brzmi: „święto Konstytucji 3 maja”, a oficjalne określenie tego dnia to: „Święto Narodowe Trzeciego Maja”.

W niektórych tekstach okolicznościowych, przygotowanych na specjalną okazję, można stosować wielkie litery w zapisie ważnych pojęć, wartości. Warto pamiętać jednak o tym, że nie wprowadza się tej reguły w tekstach codziennych, nieokolicznościowych.

j0000007UUB1v50_0000002P

Zadaniowo

Ćwiczenie 1

Przyjrzyjcie się przygotowanym wcześniej fotografiom (zob. część „Przed lekcją”). Stwórzcie zbiór napisów widocznych na transparentach, które ukazano na tych zdjęciach. Pogrupujcie hasła na te, które odzwierciedlają wartości (np. „Pracy i chleba”), i te, które są obrazem antywartości (np. „Precz z komuną”).

Ćwiczenie 2

Rozważcie, jakich sfer życia dotyczą wypisane przez was hasła.

Wskazówka

Może to być zwykły intuicyjny podział. W tym ćwiczeniu można jednak wprowadzić dodatkowo takie narzędzia, jak kategoryzacja czy typologia. Wówczas jest ważne, aby uświadomić uczniom rolę, jaką odgrywa spójne kryterium podziału. Ćwiczenie to można też zaaranżować w formie mapy myśli tworzonej na dużej kartce papieru lub osobnych karteczkach.

Ćwiczenie 3

Odwołaj się do polecenia zamieszczonego w części „Przed lekcją” i poleceń zamieszczonych powyżej, a następnie wyróżnij (np. kolorem) wartości i antywartości, z których oceną się zgadzasz. Uzasadnij przyczyny swojego wyboru. Twoja praca może przyjąć następujący schemat:

a) Dla mnie X to także wartość pozytywna, ponieważ…
b) Dla mnie Y to także wartość negatywna, ponieważ…

Ćwiczenie 4

Zastanów się i napisz – odwołując się do wniosków sformułowanych podczas wspólnej pracy z koleżankami i kolegami – czy cała twoja grupa w podobny sposób postrzega (ocenia) wybrane wartości i antywartości.

Ćwiczenie 5.1
R13KDsqRdn9eq1
zadanie interaktywne
Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.
Ćwiczenie 5.2

Przyjrzyj się uważnie tej liście. Rozważ, czy brakuje na niej jakichś słów. Jeśli tak, to dopisz hasła, które – według ciebie – powinny się tam znaleźć.

Ćwiczenie 6
Rq84agaQNuNFx1
zadanie interaktywne
Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.
Ćwiczenie 7

Przeczytaj pytanie skierowane do Poradni Językowej PWN i odpowiedź prof. Małgorzaty Marcjanikj0000007UUB1v50_000tp001Małgorzaty Marcjanik, a następnie streść, czego dotyczy problem.

18.06.2007

Ćwiczenie 8

Napisz list do swojego zwierzaka (psa, kota, chomika, rybki itp.). W liście wyjaśnij pupilowi, które jego zachowania podobają ci się, a które wzbudzają twoją dezaprobatę. Zastosuj zasady „grzecznej” emocjonalnej ortografii. Jeśli nie masz zwierząt, wyobraź sobie takie, które mogłoby z tobą zamieszkać, i napisz list właśnie do niego.

RGwYE9D2stoGk1
zadanie interaktywne
Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.
j0000007UUB1v50_000tp001
j0000007UUB1v50_000tp002
j0000007UUB1v50_000tp003
j0000007UUB1v50_000tp004