Wróć do informacji o e-podręczniku Wydrukuj Pobierz materiał do PDF Pobierz materiał do EPUB Pobierz materiał do MOBI Zaloguj się, aby dodać do ulubionych Zaloguj się, aby skopiować i edytować materiał Ten materiał nie może być udostępniony

Bardzo często używasz pojęć szybkość lub prędkość. Mówisz: „Ten samochód porusza się szybciej, a tamten – wolniej (albo jeden porusza się z dużą prędkością, a drugi – z małą)”. Kiedy spacerujesz, poruszasz się z mniejszą prędkością, niż kiedy biegniesz po boisku. Kiedy obserwujesz wskazania prędkościomierza w samochodzie, widzisz, że się one zmieniają. Czy zastanawiałeś się, czym jest prędkość?

RJEhY4E0gyZLb1
Dla kierowcy wyścigowego bolidu pojęcie „szybko” znaczy zupełnie coś innego niż dla rowerzysty
Już potrafisz
  • uzasadnić na podstawie przykładów, że ruch ciał jest pojęciem względnym;

  • podać przykłady układów odniesienia dla danego ruchu;

  • podać, w jakich sytuacjach używamy pojęcia „punkt materialny”;

  • wymienić wielkości opisujące ruch;

  • dokonać klasyfikacji ruchów ze względu na ich tor.

Nauczysz się
  • odróżniać prędkość średnią od prędkości chwilowej;

  • wzorów na prędkość średnią i chwilową;

  • posługiwać wykresami zależności prędkości od czasu oraz drogi od czasu;

  • wyrażać prędkość w różnych jednostkach.

icLaxhDsPX_d5e187

1. Prędkość średnia i prędkość chwilowa

Kiedy obserwujesz przejeżdżające samochody, możesz zauważyć, że niektóre z nich pokonują te same odcinki drogi w krótszym czasie niż inne auta. Mówisz wówczas, że niektóre samochody poruszały się z większą prędkością. Kiedy jednak opisujesz ruch tych samochodów, widzisz również, że jedne z nich mogą jechać w jedną stronę, a inne – w stronę przeciwną, ale wzdłuż tej samej drogi. Aby opisać ich ruch, nie wystarczy więc powiedzieć, że prędkość wynosi np. 60 km/h. Istotne jest to, wzdłuż jakiej drogi i w którą stronę poruszał się samochód, czyli ważne są: kierunek (prosta, wzdłuż której samochód się porusza) i zwrot (w którą stronę tego kierunku porusza się auto). Prędkość jest wielkością wektorową – ma wartość, kierunek i zwrot. Jeżeli nie zależy ci na pełnym opisie ruchu ciała, to używasz pojęcia wartość prędkości. Jest to rzecz jasna wartość wektora prędkości.

średnia wartość prędkości
średnia wartość prędkości

– wartość, którą uzyskamy, gdy drogę przebytą przez ciało podzielimy przez czas jej przebycia.

Zapamiętaj!
średnia wartość prędkości=przebyta drogaczas przebycia tej drogi

Jeżeli przyjmiemy następujące oznaczenia:
vśrms – średnia wartość prędkości;
m – droga przebyta z tą wartością prędkość;
ts – czas trwania ruchu (czas przebycia tej drogi);
to otrzymamy zależność:

vśr=st

Gdy mówimy, że samochód poruszał się z prędkością o średniej wartości 50 km/h, nie mamy wcale na myśli tego, że jego prędkość na każdym odcinku przebytej drogi była stała i wynosiła dokładanie 50 km/h. Prędkość w czasie jazdy na pewno wielokrotnie ulegała zmianie – samochód jechał raz szybciej, raz wolniej, być może zatrzymał się na skrzyżowaniu, żeby ustąpić pierwszeństwa przejazdu. Prędkościomierz w samochodzie pokazuje wartość prędkości, którą auto ma w danej chwili ruchu. Jest to prędkość chwilowaprędkość chwilowaprędkość chwilowa.

prędkość chwilowa
prędkość chwilowa

– prędkość ciała w danej chwili ruchu.

Rekord świata w sprincie (w 2009 r.) to przebycie 100‑metrowego odcinka w czasie 9,58 s. Wiadomo jednak, że sprinter po starcie nie porusza się od razu z maksymalną prędkością. Na starcie prędkość biegacza wynosi zero, a potem stopniowo rośnie. Maksymalna wartość uzyskana jest po pokonaniu ok. 2/3 dystansu. Wynosi wtedy 45 km/h, czyli 12,5 m/s. Gdyby sprinter biegł cały czas z maksymalną prędkością, to dystans 100 m przebyłby w 8 sekund.

Polecenie 1

Oblicz średnią wartość prędkości rekordzisty (Usaina Bolta) podczas rekordowego biegu.

Ciekawostka

Różnice wartości prędkości ciał poruszających się w przyrodzie
W przyrodzie możemy zaobserwować ruchy odbywające się z różnymi prędkościami, np. dryft kontynentów odbywa się z prędkością ok. 4 cmrok, a światło w próżni porusza się z prędkością ok. 300000kms . Jak widać, różnice prędkości mogą być ogromne.

RqWIbFHkgRs4V1
Zestawienie prędkości poruszających się ciał w przyrodzie
Zestawienie prędkości poruszających się ciał w przyrodzie
Ćwiczenie 1
R1A7jiViE0x2M1
zadanie interaktywne
Przykład 1

Oblicz średnią prędkość rowerzysty, który podzielił swoją trasę na trzy odcinki. Pierwszy, o długości 10 km, pokonał w 0,5 h, drugi, mający 30 km, przebył w ciągu 2 h. Trzeci odcinek, który miał 5 km, przejechał w 0,5 h. Prędkość wyraź zarówno w ms, jak i w kmh. Niezbędne obliczenia wykonaj w zeszycie.
Rozwiązanie:
Dane:
s1=10 km;t1=0,5 h 
s2=30 km;t2=2 h 
s3=5 km;t3=0,5 h 
Szukane:
s=? 
t=? 
vśr=? 
Wzory:
s=s1+s2+s3 
t=t1+t2+t3 
vśr=st 
Obliczenia:
s=10 km+30 km+5 km=45 km 
t=0,5 h+2 h+0,5 h=3 h 
vśr=45 km3 h=15kmh 
Wyrażenie obliczonej prędkości w ms:
15kmh=151000 m3600 s=1510 m36 s=150 m36 s=50 m12 s=25 m6 s=416ms 
Odpowiedź: Średnia prędkość rowerzysty wyniosła 15kmh=416ms.

icLaxhDsPX_d5e359

2. Wyrażanie prędkości w różnych jednostkach

Wartość prędkości można podawać w różnych jednostkach. Jednostką prędkości w układzie SI jest metr na sekundę ms. Czasami ze względu na duże wartości prędkości, jakie osiągają np. samochody, wygodniej jest wyrażać prędkość pojazdu w kmh. Bywa, że chcemy wiedzieć, ile metrów ciało przebywa przez jedną sekundę albo jedną minutę (ślimak przebywa kilka centymetrów w ciągu 1 minuty). W jaki sposób można przeliczyć jedną jednostkę prędkości na inną? Jest na to bardzo prosty sposób.

Przykładowo: dane ciało poruszało się z prędkością o wartości 72kmh. Jeśli chcemy wyrazić tę wartość w metrach na sekundę, to musimy odpowiedzieć sobie na dwa pytania:
ile metrów przypada na jeden kilometr?
ile sekund zawiera jedna godzina?

Oczywiście, 1 km=1000 m1 h=3600 s
Gdy zamienimy kilometr na metry, a godzinę – na sekundy, to po wykonaniu obliczeń otrzymamy:

72kmh=72·1000 m3600 s=720 m36 s=20ms

Dzięki zamianie jednostek i prostym obliczeniom otrzymalismy prędkość wyrażoną w jednostkach układu SI, czyli w ms.
Podobnie postępujemy, gdy chcemy wyrazić np. 10mskmh. Podczas przekształcania jednostek zawsze należy zastanowić się, jaką częścią nowej jednostki jest stara jednostka danej wielkości fizycznej.

10ms=1011000km13600h=1036001000kmh=103610kmh=36kmh

W przeliczaniu jednostek pomocna jest poniższa aplikacja.

RfEEdfrCl7Yst1
Aplikacja przedstawia dwa kalkulatory jednostek. Tło białe. Oba kalkulatory mają taki sam układ w formie prostokąta. Na górze czerwona belka. Napis na belce górnego kalkulatora: „Jednostki czasu”. Napis na belce drugiego kalkulatora: „Jednostki drogi”. Kalkulatory mają barwę zieloną. W jednej, poziomej linii trzy pola: żółte, białe, żółte. Obok ilustracja. W górnym kalkulatorze ilustracja czerwonego stopera. W dolnym kalkulatorze ilustracja białego cyrkla. W żółtych polach, z listy rozwijanej, można wybrać kursorem myszy interesującą nas jednostkę. W białym polu wyświetlany jest wynik. Możliwe do wyboru jednostki czas: 1 doba; 1 h; 1 min; 1 s. Możliwe do wyboru jednostki drogi: 1 km; 1 m; 1 cm; 1 mm. Przykład: ustawiając w górnym kalkulatorze w lewym żółtym polu „1 h”, a prawym żółtym polu „min”. Otrzymamy: „1 h to 60 min”.
Przeliczanie jednostek długości i czasu
Ćwiczenie 2
RUxcO7b9qYjXO1
zadanie interaktywne
icLaxhDsPX_d5e447

3. Wykres zależności wartości prędkości i drogi od czasu

Wielkości fizyczne opisujące zjawiska lub procesy fizyczne wygodniej jest przedstawiać w formie graficznej. Kiedy opisujemy ruch, najczęściej przedstawiamy graficznie zależność przebytej drogi od czasu s(t), a także sporządzamy wykresy ilustrujące zależność wartości prędkości od czasu v(t).

Polecenie 2

Przebyta droga, czas i prędkość to wielkości ściśle ze sobą związane. Aby się o tym przekonać, zagraj w grę. Spróbuj przetrwać na torze wyścigowym i jednocześnie obserwuj, jak zmieniają się droga i prędkość twojego ruchu.

R1gh8qhjuTmds1
Aplikacja przedstawia symulator formuły F1. Odbiorca może poruszać się szarym samochodem po wyznaczonym torze. Sterowanie za pomocą strzałek klawiatury. Z prawej strony wyświetlają się dwa wykresy: prędkości od czasu i drogi od czasu. Wykresy podczas ruchu samochodu aktualizują się na bieżąco.
Symulator formuły F1
Ćwiczenie 3
R1U4INFqUFuRh1
zadanie interaktywne
RXwbM2HkM8mIX1
icLaxhDsPX_d5e548

Podsumowanie

  1. Jeżeli drogę przebytą przez ciało podzielimy przez czas jej przebycia, to obliczymy średnią wartość prędkości. Oblicza się ją za pomocą wzoru:

    vśr=st,

gdzie:
vśrms – prędkość średnia;
s[m] – droga przebyta przez ciało;
t[s] – czas przebycia drogi (przedział czasu).

  1. Prędkość chwilowa to prędkość ciała w danej chwili ruchu (w bardzo krótkim przedziale czasu). Jeśli dokonujemy pomiarów prędkości w  długim przedziale czasu, to prędkość średnia zwykle znacznie różni się od prędkości chwilowych. Gdy przedział czasu jest bardzo mały (dąży do zera), to prędkość średnia zbliża się do prędkości chwilowej.

  2. Aby przedstawić graficznie zależności pomiędzy wielkościami fizycznymi opisującymi zjawiska lub procesy, posługujemy się wykresami. Wykres zależności drogi od czasu opisujemy jako s(t), a zależność wartości prędkości od czasu – jako v(t). Wykresy niosą wiele interesujących informacji dotyczących przebiegu zjawisk fizycznych. Zawsze, jeśli to możliwe, korzystaj z wykresów!

Praca domowa
Polecenie 3.1

Na podstawie poniższego wykresu oblicz prędkość trzech ciał na poszczególnych etapach trwania ruchu (w przedziałach 0–4 sekund oraz 4–6 sekund). Jaka jest zależność pomiędzy kątem nachylenia wykresu do osi czasu a wartością prędkości ciał na danym odcinku drogi?

REWQuojDCmpgR1
Polecenie 3.2

Na podstawie poniższego wykresu oblicz drogę przebytą przez ciała M, N i O oraz ich średnią prędkość.

R5pluSllBCWdp1
Polecenie 3.3

Przelicz wartość prędkości na odpowiednie jednostki:
340ms=cmh
54kmh=ms
378kmh=ms
50cms=kmh

Zobacz także
icLaxhDsPX_d5e666

Zadania podsumowujące

Ćwiczenie 4
RR3qfOOE6UxqT1
zadanie interaktywne
Ćwiczenie 5
R1P4lEZfViUjn1
zadanie interaktywne