Wróć do informacji o e-podręczniku Wydrukuj Pobierz materiał do PDF Pobierz materiał do EPUB Pobierz materiał do MOBI Zaloguj się, aby dodać do ulubionych Zaloguj się, aby skopiować i edytować materiał Ten materiał nie może być udostępniony

Panuje przekonanie, że mchy obrastają północną stronę pni drzew i dzięki temu mogą zabłąkanemu wędrowcowi zastąpić kompas. Tymczasem prawdą jest tylko to, że rosną liczniej na zacienionej na przykład przez inne drzewa powierzchni pnia, gdzie mają więcej wilgoci.

Ryh5yVdO5Vr7u1
Źródło: Martin Vaculík (https://commons.wikimedia.org), licencja: CC BY-SA 3.0.
Już wiesz
  • mchy to rośliny współtworzące runo leśne;

  • ciało roślin zielnych składa się z takich organów, jak korzeń, łodyga i liście.

Nauczysz się
  • opisywać warunki, w których występują mchy;

  • opisywać budowę zewnętrzną mchu na przykładzie mchu płonnika;

  • przedstawiać znaczenie mchów.

ic1ZFjVE1r_d5e179

1. Środowisko życia i charakterystyka mchów

Mchy to niewielkie rośliny tworzące gęste skupiska przypominające miękkie poduchy, tzw. darnie. Podobnie jak glony są organizmami samożywnymi, które do życia potrzebują wody, soli mineralnych, dwutlenku węgla i światła. Cechuje je odporność na długotrwałą suszę. Zwarta grupa tych roślin potrafi gromadzić duże ilości wody w licznych wąskich przestrzeniach pomiędzy poszczególnymi osobnikami i częściami ich ciała. Gdy wokół podłoże wysycha, mchy nadal dobrze funkcjonują. Nawet zupełnie wysuszone i pozornie martwe mogą po ponownym nawilżeniu kontynuować procesy życiowe.

Obserwacja 1

Wyjaśnienie, jak mech wchłania i zatrzymuje wodę.

Co będzie potrzebne
  • zasuszone okazy mchu,

  • spodeczek z wodą.

Instrukcja
  1. Umieść jedną roślinę mchu na spodeczku wypełnionym wodą i obserwuj położenie listków.

  2. Pozostaw mokrą roślinę do wysuszenia i zwróć uwagę na to, co stanie się z listkami.

  3. Wyjaśnij obserwowane zjawisko.

Podsumowanie

Listki suchej rośliny przylegają do łodyżki. Pod wpływem wilgoci rozchylają się szeroko, a wysychając, znów zbliżają się do łodyżki. Dzięki temu woda może zostać zatrzymana w wąskich szczelinach pomiędzy organami.

R1Z1c1H8poFja1
Film przedstawia kępę mchu umieszczoną w podstawce wypełnionej wodą. Listki przylegają do łodyżek. W podstawce wypełnionej wodą widzimy pojedynczą, rozgałęzioną łodyżkę mchu, która zanurza się w wodzie, a w tym czasie listki rozchylają sie na zewnątrz. Kępa mchu zostaje włożona do wody, potem z niej wyjęta i suszona suszarką do włosów. Na zbliżeniu widać, jak listki przytulają sie do łodyżki.

Dzięki zdolności do wchłaniania wody mchy występują we wszystkich strefach klimatycznych, jednak większość gatunków najczęściej można spotkać na obszarach klimatu umiarkowanego. Żyją w bardzo różnych siedliskach – od zupełnie suchych po bardzo wilgotne. Pojawiają się w lasach lub nad brzegami strumieni, na wilgotnych łąkach i bagnach. Rosną w cienistych i wilgotnych miejscach na glebie, powalonych pniach i korze drzew, na skałach i kamieniach. Niektóre przystosowały się do życia na wydmach lub w wodzie. Nie ma ich jedynie w morzach. Są i takie gatunki, które obrastają mury, dachy i nieuczęszczane drogi w środowisku miejskim.

Mchy charakteryzują się prostszą budową niż inne rośliny lądowe. Nie posiadają wyspecjalizowanej tkanki, która przewodzi wodę i substancje odżywcze między częściami rośliny. Nie mają tkanki okrywającej, dzięki czemu mogą wchłaniać wodę przez liście. Zamiast korzeni mają chwytniki, zamiast łodygi – łodyżkę, a zamiast liści – listki. Nazwy organów mchów będące zdrobnieniami nie oznaczają, że są to liście czy łodygi mniejsze niż zwykle u roślin. Za pomocą takich nazw systematycy roślin informują, że te organy są jedynie w pewnym stopniu podobne do liści i łodyg roślin naczyniowych. Taka budowa organów pozwala mimo wszystko zaliczyć mchy do organowcóworganowceorganowców. Rozmnażają się płciowo oraz bezpłciowo przez zarodniki.

Ważne!

Mchy należą do roślin zarodnikowych, ponieważ w procesie rozmnażania tworzą zarodniki.

Polecenie 1

Wyjaśnij, dlaczego mchy występują głównie w miejscach wilgotnych.

Wskazówka

Czy mchy wytwarzają korzenie? Jakie są tego konsekwencje? Czy mchy mają cechy budowy umożliwiające im ochronę przed nadmierną utratą wody?

Polecenie 2

Niektóre rośliny przystosowały się do ściśle określonych warunków środowiska. Jedne żyją tylko na podłożu bogatym w azot, inne preferują gleby wapienne. Z tego względu są roślinami wskaźnikowymi, dzięki którym bez pobierania próbek można określić właściwości gleby. Obecność mchu na trawniku świadczy o kwaśnym odczynie gleby. Dla ogrodników jest to ważna informacja ułatwiająca odpowiednią pielęgnację ogrodu. Zapisz wniosek, jaki ogrodnicy mogą sformułować na podstawie obecności mchu, i spostrzeżenie, które do niego prowadzi. Wyjaśnij, co można zrobić, by wyeliminować mchy z trawnika.

ic1ZFjVE1r_d5e291

2. Budowa mchu płonnika

Płonnik pospolity rośnie w wilgotnych lasach i na łąkach. Występuje gromadnie, tworząc puszyste darnie. Można go spotkać w całej Polsce. Jest dosyć duży, osiąga nawet 30 cm wysokości. Jego część nadziemną stanowi prosta lub rozgałęziona ulistniona łodyżka. Drobne, zielone listki prowadzą fotosyntezę oraz wchłaniają i magazynują wodę. Pobierają ją całą powierzchnią z wilgotnego powietrza, deszczu lub rosy. Kiedy wysychają, zwijają się i ściśle przylegają do łodyżki, co zmniejsza powierzchnię, przez którą roślina może wyparowywać wodę. Z dolnej części łodyżki wyrastają cienkie, nitkowate chwytnikichwytnikichwytniki. Służą one roślinie do umocowania w podłożu. Na szczycie ulistnionej łodyżki latem wyrasta łodyżka bezlistna – długa, pozbawiona chlorofilu i zakończona zarodnią. Powstają w niej drobniutkie zarodniki. Kiedy powietrze jest suche, komórki zarodni kurczą się, w wyniku czego odpada jej wieczko i uwalniają się zarodniki. Są one roznoszone przez wiatr – tym dalej, im wyżej znajduje się zarodnia.

R1RQpTOz6QGLO1
Źródło: Anita Mowczan, licencja: CC BY 3.0.
Obserwacja 2

Rozróżnianie organów mchu.

Co będzie potrzebne
  • kępki mchu pędzlika murowego zebrane z miejskich murów lub ulic,

  • lupa,

  • biała kartka papieru.

Instrukcja
  1. Rozdziel kępę mchu i obejrzyj pojedynczą roślinę, wyróżniając łodyżkę ulistnioną i łodyżkę bezlistną.

  2. Używając igły, rozsuń listki i przez lupę przyjrzyj się im oraz chwytnikom.

  3. Zwróć uwagę na zarodnię umieszczoną na szczycie łodyżki bezlistnej.

  4. Jeśli zarodnia jest dojrzała i sucha, możesz, potrząsając nią, wysypać na białą kartkę papieru zarodniki. Określ ich barwę i wielkość.

  5. Narysuj i opisz jedną roślinę mchu.

Podsumowanie

Pojedyncze okazy mchu są niewielkie, dlatego szczegóły budowy można rozpoznać tylko z użyciem lupy.

ic1ZFjVE1r_d5e372

3. Mech torfowiec i inne mchy

Torfowce to mchy ściśle związane ze środowiskiem wodnym. Wraz z innymi roślinami tworzą niezwykłe zbiorowiska roślinne – torfowiska. Powstają one na zarastających jeziorach lub powoli płynących, krętych rzekach. Wielkie, miękkie darnie torfowców są naturalnymi magazynami wód opadowych.

Łodyżki pojedynczej rośliny torfowca mają liczne, gęsto ulistnione odgałęzienia. Cienkie listki zbudowane są z dwóch rodzajów komórek. Żywe, zielone, wyposażone w chloroplasty prowadzą fotosyntezę. Pomiędzy nimi leżą martwe, beczułkowate komórki służące jako zbiorniki wody. Ich grube ściany mają otworki, przez które woda wnika do wnętrza. Dzięki temu torfowce nasiąkają wodą jak gąbka i mogą zgromadzić jej nawet kilkanaście razy więcej niż same ważą.

Torfowce mają zdolność nieograniczonego wzrostu. Podczas gdy wierzchołek rośliny stale się wydłuża, dolna, zanurzona w wodzie część stopniowo obumiera. Bez dostępu do tlenu ze szczątków torfowców formuje się miękka, brunatna masa – torf, którego głównym składnikiem chemicznym jest węgiel. Z odkładających się stale warstw tworzą się grube, mające czasem kilkanaście metrów grubości pokłady tego surowca. Proces powstawania torfu trwa niekiedy kilka tysięcy lat.

Obserwacja 3

Ustalenie zdolności pochłaniania wody przez torf.

Co będzie potrzebne
  • 10 suchych krążków torfu (można je kupić w sklepie ogrodniczym),

  • naczynie z wysokim brzegiem,

  • woda,

  • naklejki oznaczone cyframi od 1 do 10,

  • waga.

Instrukcja
  1. Oznacz krążki torfu cyframi od 1 do 10.

  2. Zważ osobno każdy krążek i zanotuj wyniki w tabeli.

  3. Umieść krążki w naczyniu, a następnie zalej je wodą tak, aby były całkowicie zanurzone.

  4. Odczekaj klika minut, by dobrze nasiąkły; w razie potrzeby dolej trochę wody.

  5. Wyjmuj pojedynczo krążki torfu, otrząsaj delikatnie z wody, by nie kapała.

  6. Zważ krążki nasiąknięte wodą i zanotuj wyniki w tabeli.

  7. Oblicz średnią masę suchych i nasiąkniętych krążków.

  8. Oblicz, ile razy zwiększyła się masa torfu po namoczeniu.

    RjGRK9cmKmqgV1
    Film przedstawia wykorzystanie torfu w ogrodnictwie. Suchy krążek torfu w naczyniu z wodą szybko pęcznieje. Można w nim posadzić nasionko oregano. Po jakimś czasie wyrośnie z niego piękna zielona roślina.

Podsumowanie

Torf nasiąka wodą i wielokrotnie zwiększa swoją masę.

Mchy zaliczane są do organizmów pionierskich. Jako jedne z pierwszych pojawiają się na odsłonietej po pożarach glebie, rosną na nagich skałach oraz w surowym klimacie. Należy do nich między innymi skrętek wilgociomierczy spotykany często na pogorzeliskach i hałdach górniczych. Jak sama nazwa sugeruje, jego łodyżka skręca się pod wpływem wilgoci, co może być wskaźnikiem stanu wilgotności powietrza. Rokietnik pospolity występuje w borach sosnowych, gdzie tworzy luźne, zielone i żółtozielone darnie. Wykorzystywany jest jako roślina wskaźnikowa skażeń środowiska. Rzadko wytwarza zarodnie z zarodnikami. Bielistka siwa rośnie w podmokłych lasach sosnowych, na wilgotnych łąkach i wrzosowiskach. Tworzy charakterystyczne, zwarte skupiska. Na kwaśnych glebach w borach iglastych i mieszanych oraz na torfowiskach spotykany jest widłoząb widlasty. Jego cechą charakterystyczną są widlasto zakończone listki. Zdrojek pospolity preferuje czyste wody płynące i stojące, gęsto porasta podwodne kamienie. Sprowadzany z zagranicy, jest chętnie sadzony w akwariach. Z kolei pędzlik murowy to jeden z mchów najczęściej spotykanych w mieście. Tworzy zwarte darnie o krótkich łodyżkach. Na szczycie zarodni ma charakterystyczny pędzelek.

Polecenie 3

Podczas spaceru w parku lub w lesie sfotografuj jak najwięcej różnych mchów. Przygotuj fotografie rozpoznanych mchów do szkolnej galerii. Uwaga, nie zrywaj okazów, część z nich jest pod ochroną.

Ciekawostka

Świetlanka to mech spotykany w tatrzańskich jaskiniach, zacienionych szczelinach skalnych, gdzie dochodzi niewielka ilość światła dziennego. W jego soczewkowatych komórkach załamują się promienie świetlne, co powoduje powstanie złoto‑szmaragdowej poświaty. Być może tu mają swe źródło legendy o skarbach ukrytych w tatrzańskich jaskiniach, znikających przed niepowołanymi oczami.

4. Rozmnażanie mchów

Rozmnażanie mchów przebiega cyklicznie w dwóch etapach zwanych przemianą pokoleńprzemiana pokoleńprzemianą pokoleń. W jednym roślina rozmnaża się płciowo, w drugim bezpłciowo. Pokoleniem rozmnażającym się płciowo jest zielona, ulistniona łodyżka posiadająca organy płciowe produkujące gamety. Pokolenie bezpłciowe stanowi osadzona na niej bezlistna łodyżka z zarodnią. Cykl życiowy rozpoczyna zarodnik, z którego wyrasta kilkumilimetrowa, nitkowata zielona struktura zwana splątkiemspląteksplątkiem. Daje ona początek licznym ulistnionym łodyżkom. Każda z nich na szczycie wytwarza plemniki albo komórki jajowe. Łodyżki rosną bardzo blisko siebie, dzięki czemu plemniki mogą w kroplach wody przepłynąć do komórek jajowych. Po zapłodnieniu na szczycie ulistnionej łodyżki wyrasta łodyżka z zarodnią rozmnażająca się bezpłciowo – przez zarodniki.

R1JirXDXHMQv81
Źródło: Tomorrow sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.

U mchów pokolenie płciowe pod wieloma względami przeważa nad pokoleniem bezpłciowym. Pokolenie płciowe ma postać samożywnej rośliny i jest znacznie większe od pokolenia bezpłciowego. Funkcjonuje przez cały cykl rozwojowy, natomiast łodyżka z zarodniami pojawia się zwykle na wiosnę i po wysianiu zarodników obumiera.

Ryh5yVdO5Vr7u1
Źródło: Martin Vaculík (https://commons.wikimedia.org), licencja: CC BY-SA 3.0.
ic1ZFjVE1r_d5e550

5. Znaczenie mchów

Mchy żyjące na skałach, wydmach i w innych niedostępnych miejscach, podobnie jak porosty przyczyniają się do tworzenia gleby. Ich obumarłe szczątki wzbogacają podłoże w próchnicę, przygotowując je dla innych bardziej wymagających roślin. Dzięki ich obecności woda opadowa nie spływa po podłożu bezpośrednio do rzek, lecz jest magazynowana w darniach. W ten sposób mchy chronią przed gwałtownym podnoszeniem się poziomu wód w rzekach, co zmniejsza groźbę powodzi. Zwarta darń tych roślin chroni też glebę przed erozją (wymywaniem przez wodę opadową, wywiewaniem przez wiatr). Warstwa mchów i ściółki jest środowiskiem życia olbrzymiej liczby pierwotniaków, grzybów oraz zwierząt bezkręgowych (ślimaków, owadów, pająków) i drobnych kręgowców (żaby, jaszczurki, gryzonie).

Polecenie 4

Wyjaśnij, w jakim celu glebę w ogrodzie i doniczkach miesza się z torfem.

Torf ma liczne zastosowania w ogrodnictwie i rolnictwie, lecznictwie i kosmetyce. Z rozdrobnionego i wymieszanego z wodą torfu powstaje borowina wykorzystywana do rozgrzewających okładów i kąpieli o właściwościach przeciwzapalnych i bakteriobójczych.

Z torfu wytwarza się również papier i tekturę. Doniczki wykonane z torfowej tektury są używane do produkcji rozsady roślin. W Irlandii i Finlandii torf do tej pory jest spalany w celu uzyskania energii cieplnej i elektrycznej.

ic1ZFjVE1r_d5e596

Podsumowanie

  • Mchy obficie występują w wilgotnych środowiskach lądowych.

  • Są to rośliny zarodnikowe zaliczane do organowców.

  • Mchy są zbudowane z ulistnionej łodyżki, na której znajdują się organy płciowe, oraz łodyżki bezlistnej, na której rozwija się zarodnia.

  • Mchy regulują krążenie wody w środowisku, są schronieniem i pokarmem dla zwierząt.

  • Torf wykorzystywany jest w lecznictwie, ogrodnictwie oraz jako źródło opału.

Praca domowa
Polecenie 5.1

1. Omów przystosowania w budowie mchu płonnika do życia w środowisku lądowym.

Polecenie 5.2

2. Porównaj budowę zewnętrzną mchu płonnika i mchu torfowca. Wyróżnij ich organy.

Polecenie 5.3

3. Wyjaśnij, w jaki sposób powstaje torf.

ic1ZFjVE1r_d5e663

Słowniczek

chwytniki
chwytniki

nitkowate wyrostki łodyżki, za pomocą których mchy są przytwierdzone do podłoża i pobierają z niego wodę oraz sole mineralne

organowce
organowce

rośliny o budowie tkankowej, których ciało jest zróżnicowane na organy: korzenie, łodygę i liście

przemiana pokoleń
przemiana pokoleń

następowanie po sobie kolejno pokolenia rozmnażającego się płciowo (za pomocą gamet) i pokolenia bezpłciowego (wytwarzającego zarodniki); występuje u roślin i protistów roślinopodobnych

splątek
splątek

cienkie, nitkowate stadium rozwojowe mchów; rozwija się z kiełkującego zarodnika; po wykształceniu łodyżki z listkami zamiera

ic1ZFjVE1r_d5e736

Zadania

Ćwiczenie 1
R1cwIyfWwsw361
zadanie interaktywne
Źródło: Alicja Kasińska, licencja: CC BY 3.0.
Ćwiczenie 2
RXYCpedwdUFn31
zadanie interaktywne
Źródło: Alicja Kasińska, licencja: CC BY 3.0.
Ćwiczenie 3
R1EG3TvGFekui1
zadanie interaktywne
Źródło: Alicja Kasińska, licencja: CC BY 3.0.
Ćwiczenie 4
R53hfV4G0lh0G1
zadanie interaktywne
Źródło: Alicja Kasińska, licencja: CC BY 3.0.
Ćwiczenie 5
R4nYhEWh6NIfv1
zadanie interaktywne
Źródło: Alicja Kasińska, licencja: CC BY 3.0.
Ćwiczenie 6
RukJ3am2XxGhH1
zadanie interaktywne
Źródło: Alicja Kasińska, licencja: CC BY 3.0.